| Kura-Aras nehri havzası, yaklaşık 290 bin kilometre büyüklüğündedir ve havzanın yüzde 65’i Kafkas ülkelerinin sınırları içerisindedir. Havzanın yüzde 31,5’i Azerbaycan’da, yüzde 18,2’si Gürcistan’da, yüzde 15,7’si Ermenistan’da, yüzde 19,5’i İran’da ve yüzde 15,1’i Türkiye sınırlarında yer almaktadır. Türkiye’nin kuzeyinde doğan Kura nehri Gürcistan’a ardından Azerbaycan’a geçen nehir, Türkiye’den doğan Aras nehri ile Azerbaycan içerisinde Hazar Denizi’ne dökülmeden 150 km önce birleşmektedir. Bulunduğu bölge için önemli bir su kaynağı olan Kura ve Aras nehirlerinin yıllık ortalama debileri sırayla 0,575 milyar metreküp ve 0,21 milyar metreküptür.
İran- Ermenistan sınırını oluşturan Aras nehri üzerinde Meghri Barajı diğer adıyla da Aras barajının, her iki ülkenin de ortaklılığıyla inşaatına başlanmıştır. 1990’lı bir fikir olarak ortaya atılan bu proje İranlı ve Ermenistanlı otoritelerce tartışılmıştır. Söz konusu projeye ilişkin anlaşma iki ülke arasında 2007 yılında imzalanmıştır. Bu anlaşma 2008 yıllında iki ülkenin parlamentolarınca onaylanmıştır. 23 Aralık 2011 yılında iki ülkenin de Devlet Başkanları ortak hidroelektrik santralle birlikte petrol boru hattı, İran-Ermenistan tren yolu gibi stratejik projelerin uygulanmaya başlanması için talimat vermişlerdir.
İki ülkenin imzaladığı anlaşma doğrultusunda hem İran hem de Ermenistan tarafında inşa edilecek kurulu gücü 130 WM gücü sahip iki hidroelektrik güç santrali ile elektrik üretilmesi planlanan barajın Ermenistan tarafında inşaatının temelleri 7 Kasım 2012 tarihinde atılmıştır. Temel atma törende Ermenistan Cumhurbaşkanı Serj Sarkisyan, İran Enerji Bakanı Mecit Namcu ve Ermenistan Enerji ve Doğal Kaynaklar Bakanı Armen Movsisyan bulunmuşlardır. Güney Kafkasya’nın en güçlü elektrik santralı olması planlanan projenin İran tarafında yer alacak santral Gharachikar santrali, Ermenistan tarafında da Meghri santrali yer alacaktır. Proje doğrultusunda Tsiranidzor mevkiinden eski demiryolu tüneli yakınında bulunan Ermeni-İran sınır mevkiine kadar, 18.200 metre uzunluğunda tünel inşa edilecektir. Her iki Hidroelektrik santralin inşa ve işletimi İran tarafından gerçekleştirilecektir. Hidroelektrik santrallerin inşası İranlı «Tavan Ab Araz Co.» tarafından 5 yıl içinde gerçekleştirilecektir.
Projenin bitiminden itibaren her iki santralin de yılda ortalama 793 milyon kwsaat elektrik üretmesi planlanmaktadır. İnşaatın bitmesiyle birlikte İranlı Farat-Sepasat şirketi santralin işletmesini 15 yıl boyunca sürdürecek ve İran’ın yatırımını karşılayacaktır. 15 yıl sonra santral Ermenistan tarafınca işletilecektir.
Bir diğer ortak baraj ise yine Aras nehri üzerinde, İran ve Azerbaycan sınırında SSCB zamanında, İran ve SSCB sınırında inşa edilen Aras barajıdır. 8 Kasım 1957 yılında SSCB ve İran arasında Aras ve Atrak nehirlerinin sulama ve enerji üretim amacıyla ortak ve yarı yarıya kullanımına ilişkin bir anlaşma imzalamıştır. Aras barajının inşası 1963 yılında başlamış ve 1970 yılında tamamlanmış ve 28 Kasım 1971 tarihinde resmi olarak işletmeye açılmıştır. Dört tribüne sahip barajda yılda 44 MW enerji üretilmektedir. Jeneratörlerini ikisi İran tarafında yer alırken, diğer ikisi de Azerbaycan tarafında yer almaktadır. SSCB’nin dağılmasıyla birlikte ardıl ülke Azerbaycan, İran ile yapılmış olan bu işbirliğinin devamına itiraz etmemiş ve geçen yıl İran ve Azerbaycan, Aras Barajı işbirliğinin 40. Yılını kutlamışlardır.
Aras nehri üzerinde inşa edilmiş olan bir İran-Azerbaycan ortaklığı da, (Khoda Afarin) Hoda Afarin Barajı’dır. Hidroelektrik üretimi ve sulama amacıyla 2010 yılında işletmeye açılmış olan baraj yine İran- Azerbaycan sınırında yer almaktadır. Barajın kurulu elektrik gücü 102 MW’tır ve 75.000 hektar alanı sulaması planlanmıştır.
Benzer bir işbirliği de Ermenistan-Türkiye sınırında Aras nehrinin bir kolu olan Arpaçay üzerinde yer alan Arpaçay Barajıdır. Arpaçay barajı aslında Türkiye ve SSCB arasında kurulan karma komisyon tarafından 25 Nisan 1963 tarihinde Arpaçay (Ahuryan) üzerinde müşterek baraj inşası ile ilgili toplantı protokolü imzalanmıştır. Bu protokol ile nehir suları yarı yarıya paylaşılacak ortak barajın inşasıyla ilgili kurallar düzenlerken, her iki devlette suları sulama amaçlı kullanmakta özgürdürler ve kendi taraflarında hidroelektrik santral inşa edebileceklerdir. Protokolün devamında baraj inşa edildikten sonra, barajda düzenlenen sular ile Aras nehrinden gelen sulardan, her iki tarafta kendi hisseleri düşen suyu, doğrudan doğruya rezervuardan çekebileceği gibi sınır oluşturan Arpaçay ve Aras nehirlerinin herhangi bir bölgesinden de çekebilecektir. 26 Ekim 1973 tarihinde ise iki devlet arasında Arpaçay nehrinde baraj inşası ve baraj gölünün teşekkülü konusunda işbirliğine dair bir anlaşma imzalanmıştır. Bu anlaşma gereğince; su kullanım grafiği uyarınca kendi su hissesini yıl sonuna kadar tam olarak kullanmayan taraf, bu kullanmadığı suyu devam eden yıllarda alma iddiasında bulunamaz. SSCB’nin 1991 yılında dağılmasından sonra söz konusu baraj ve nehirde Türkiye Cumhuriyeti ve ardıl ülke Ermenistan ile kıyıdaş ülke konumuna gelmiştir. Her iki ülke de yeni düzen içerisinde anlaşmanın devamlılığını kabul etmişlerdir.
Aras nehrinin sınıraşan özelliği taşıdığı noktalara kıyıdaş ülkeler, söz konusu sulardan faydalanmalarını ortak projeler ve işbirliği içinde uzun yıllardır gerçekleştirmektedir. Bu projeler, kıyıdaş ülkeler için iyi komşuluk ve stratejik işbirliği de sağlayabilmektedir. Özellikle yukarıda söz edildiği gibi İran’ın Ermenistan ile arasında stratejik işbirliği bazı çevrelerce, İran’ın Güney Kafkasya’da, ABD’nin son yirmi yıldır bölgede oluşturmaya çalıştığı enerji, güvenlik, kalkınma ve demokratikleşme projelerine karşı geliştirdiği bir strateji olduğu da iddia edilmektedir. |
