Gagavuzya Özerk Bölgesi ve Bölgedeki Bazı Sorunlar
Doç. Dr. İlyas Kemaloğlu, ORSAM Avrasya Danışmanı / MSGSU
Gagavuzların kökeni, çok tartışılan bir konudur; onların Oğuzlardan geldiklerini savunanlar olduğu gibi, kökenlerini Tuna Bulgarlarına bağlayanlar da vardır. Yine araştırmacıların bir kısmına göre Gagavuzlar; Oğuz, Peçenek, Kıpçak ve Anadolu Selçuklu Türklerinin karışımından meydana gelmişlerdir. Hıristiyan (Ortodoks) olan Gagavuzların vatanı olarak Dobruca kabul edilmektedir. XV. yüzyılın başlarında Osmanlı hâkimiyetine giren Gagavuzlar, Osmanlı’nın zayıflamaya başlamasıyla Balkanlar’da yaşanan savaşlar ve Rusların köylülere Besarabya’da daha iyi şartlar sunmasıyla XIX. yüzyılın başlarında buraya göç etmişlerdir. Daha sonra Besarabya, Romanya ile Sovyetler Birliği’nin hâkimiyeti altında kalmış, 1944’te ise Sovyetler Birliği’ne bağlı Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içerisinde yer almıştır.
Sovyetler Birliği’nin parçalanmasıyla Gagavuzlar, Moldova’dan ayrılarak Gagavuzya Cumhuriyeti’ni oluşturduklarını ilân etmiş, seçimler gerçekleştirerek kendi parlamentolarını kurmuşlardır. Moldova yönetimi, Gagavuzya Cumhuriyeti’ni tanımamış ve taraflar arasında anlaşma ancak 1994’te sağlanabilmiş ve Moldova bu tarihte bölgeye özerklik statüsü vermiştir. Özerk bölgeye nüfusun % 50’inden fazlasının Gagavuzların yaşadığı yerler dâhil edilmiştir. Komrat’ın başkent olduğu bu özerk bölgenin yüzölçümü 1.800 kilometre kare olup nüfusu da yaklaşık 156 bindir (2006). Bölge, bünyesinde toplam 32 köyü barındıran Komrat (başşehir), Çadır-Lunga ve Vulkaneştı illerinden oluşmaktadır. Nüfusun %82’sini Gagavuzlar, %8’ini Moldovalılar, %5’ini Bulgarlar, %3’ünü Ruslar oluşturmaktadır. Günümüzde Gagavuzlar ayrıca Ukrayna, Rusya, Bulgaristan, Romanya ve Orta Asya’da yaşamaktadırlar.
Rusça ve Moldova dilinin resmî dil olarak kabul edildiği bu bölgede Gagavuzca, nüfusun çoğunluğu için ana dil konumundadır. Bununla birlikte Rusça hâlâ iletişim, eğitim ve basın dili olarak kalmaya devam etmektedir. Gagavuzlar, Rusya Federasyonu ve Ukrayna’daki özerk Türk cumhuriyetlerinden farklı olarak Sovyetler Birliği’nin yıkılışından sonra Latin alfabesine geçmişlerdir.
Bölge “başkan” adı verilen ve dört yıllığına seçilen en üst seviyedeki devlet yetkilisi tarafından yönetilmektedir. Başkan aynı zamanda Moldova Hükümeti’nin üyesidir. 2010’daki seçimlerde bu göreve Mihail Formuzal seçilmiştir. Ayrıca 35 milletvekilinden oluşan Halk Kurultayı ile Bakanlar Kurulu gibi devlet organları da mevcuttur.
Günümüzde Moldova yönetimi ile Gagavuzya Özerk Bölgesi arasında çok sayıda sorun mevcuttur. Bu sorunlar şu şekilde sıralanabilir: Gagavuzlar, Kosova, Güney Osetya ve Abhazya’yı örnek göstererek bağımsız olma taleplerini dile getirmektedirler. Romen Dili ve Edebiyatı dersinin Gagavuzya Özerk Bölgesi’nde okutulmasına karşı çıkmaktadırlar. Ayrıca, Rusya, Beyaz Rusya ve Kazakistan’ın üye olduğu Gümrük Birliği’ne üye olmak istemektedirler.
Moskova bu soruna (en azından açıkça) pek müdahale etmemektedir. Bununla birlikte Gagavuzların bağımsızlık mücadelesinde en fazla güvendikleri ülke şüphesiz Rusya Federasyonu’dur. Gagavuzlar, bağımsızlık taleplerinin yanı sıra Moldova’nın Rusçayı Gagavuzya Özerk Bölgesi’nde resmî dil statüsünden çıkartmasından ve Moldova’nın Romanya ile yakın işbirliği geliştirmesinden (uzun vadede iki ülkenin birleşmesinden bahsedilmekte) rahatsız olmaktadırlar ki, bu hususlar Rusya Federasyonu ile Moldova’yı da karşı karşıya getirmektedir. Dolayısıyla önümüzdeki süreçte Moskova’nın Moldova’ya karşı Gagavuzya’yı daha fazla desteklemesi ihtimal dâhilindedir. Bu husus ise hem Moldova-Moskova hem de Moldova-Gagavuzya hatlarında daha büyük sorunların yaşanmasına sebep olacaktır.
Gagavuzya Özerk Bölgesi, Türkiye ile de sıkı ilişkiler geliştirmektedir. Gagavuz yetkilileri daha 1991’de Türkiye’yi ziyaret etmiş ve en üst seviyede ikili görüşmeler yapmışlardır. Bu ziyaret, ikili münasebetlerin tesis tarihi olarak da kabul edilmektedir. Daha sonraki süreçte Bursa ile Çadır-Lunga şehirleri kardeş şehir ilân edilirken, TİKA da bölgede alt yapının iyileştirilmesi konusunda önemli projeleri hayata geçirmeye başlamıştır; su kanallarının inşaatı, okul ve hastanelerin restorasyonu, TV kanalına verici desteğinde bulunulması, otobüs ve diğer teknik araç gereçlerin hediye edilmesi, bu projelerin başında gelmektedir. Yine Çadır-Lunga şehrinde Moldova-Türk Lisesi açılmıştır. Lisenin adından da anlaşılacağı üzere Türkiye, Gagavuzya bölgesine verdiği desteği, Moldova yönetiminin bilgisi dâhilinde gerçekleştirmektedir.
Gagavuzya Özerk Bölgesi’nde yayın yapan Moldova TV kanallarının yanı sıra Gagavuzya Radyo Televizyon Kulesi (GRT) adlı kendi TV kanalı mevcuttur. GRT, dünyada Gagavuz dilinde yayın yapan tek TV kanalıdır. Yine dünyada Gagavuzca yayım yapan tek gazete, Ana Sözü’dür. Komrat Devlet Üniversitesi, bölgenin en büyük yüksek öğretim müessesidir. Komrat Devlet Üniversitesi, Kuzey Kıbrıs’taki Orta Doğu Teknik Üniversitesi ile işbirliği geliştirmektedir.
Gagavuzların kökeni, çok tartışılan bir konudur; onların Oğuzlardan geldiklerini savunanlar olduğu gibi, kökenlerini Tuna Bulgarlarına bağlayanlar da vardır. Yine araştırmacıların bir kısmına göre Gagavuzlar; Oğuz, Peçenek, Kıpçak ve Anadolu Selçuklu Türklerinin karışımından meydana gelmişlerdir. Hıristiyan (Ortodoks) olan Gagavuzların vatanı olarak Dobruca kabul edilmektedir. XV. yüzyılın başlarında Osmanlı hâkimiyetine giren Gagavuzlar, Osmanlı’nın zayıflamaya başlamasıyla Balkanlar’da yaşanan savaşlar ve Rusların köylülere Besarabya’da daha iyi şartlar sunmasıyla XIX. yüzyılın başlarında buraya göç etmişlerdir. Daha sonra Besarabya, Romanya ile Sovyetler Birliği’nin hâkimiyeti altında kalmış, 1944’te ise Sovyetler Birliği’ne bağlı Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içerisinde yer almıştır.
Sovyetler Birliği’nin parçalanmasıyla Gagavuzlar, Moldova’dan ayrılarak Gagavuzya Cumhuriyeti’ni oluşturduklarını ilân etmiş, seçimler gerçekleştirerek kendi parlamentolarını kurmuşlardır. Moldova yönetimi, Gagavuzya Cumhuriyeti’ni tanımamış ve taraflar arasında anlaşma ancak 1994’te sağlanabilmiş ve Moldova bu tarihte bölgeye özerklik statüsü vermiştir. Özerk bölgeye nüfusun % 50’inden fazlasının Gagavuzların yaşadığı yerler dâhil edilmiştir. Komrat’ın başkent olduğu bu özerk bölgenin yüzölçümü 1.800 kilometre kare olup nüfusu da yaklaşık 156 bindir (2006). Bölge, bünyesinde toplam 32 köyü barındıran Komrat (başşehir), Çadır-Lunga ve Vulkaneştı illerinden oluşmaktadır. Nüfusun %82’sini Gagavuzlar, %8’ini Moldovalılar, %5’ini Bulgarlar, %3’ünü Ruslar oluşturmaktadır. Günümüzde Gagavuzlar ayrıca Ukrayna, Rusya, Bulgaristan, Romanya ve Orta Asya’da yaşamaktadırlar.
Rusça ve Moldova dilinin resmî dil olarak kabul edildiği bu bölgede Gagavuzca, nüfusun çoğunluğu için ana dil konumundadır. Bununla birlikte Rusça hâlâ iletişim, eğitim ve basın dili olarak kalmaya devam etmektedir. Gagavuzlar, Rusya Federasyonu ve Ukrayna’daki özerk Türk cumhuriyetlerinden farklı olarak Sovyetler Birliği’nin yıkılışından sonra Latin alfabesine geçmişlerdir.
Bölge “başkan” adı verilen ve dört yıllığına seçilen en üst seviyedeki devlet yetkilisi tarafından yönetilmektedir. Başkan aynı zamanda Moldova Hükümeti’nin üyesidir. 2010’daki seçimlerde bu göreve Mihail Formuzal seçilmiştir. Ayrıca 35 milletvekilinden oluşan Halk Kurultayı ile Bakanlar Kurulu gibi devlet organları da mevcuttur.
Günümüzde Moldova yönetimi ile Gagavuzya Özerk Bölgesi arasında çok sayıda sorun mevcuttur. Bu sorunlar şu şekilde sıralanabilir: Gagavuzlar, Kosova, Güney Osetya ve Abhazya’yı örnek göstererek bağımsız olma taleplerini dile getirmektedirler. Romen Dili ve Edebiyatı dersinin Gagavuzya Özerk Bölgesi’nde okutulmasına karşı çıkmaktadırlar. Ayrıca, Rusya, Beyaz Rusya ve Kazakistan’ın üye olduğu Gümrük Birliği’ne üye olmak istemektedirler.
Moskova bu soruna (en azından açıkça) pek müdahale etmemektedir. Bununla birlikte Gagavuzların bağımsızlık mücadelesinde en fazla güvendikleri ülke şüphesiz Rusya Federasyonu’dur. Gagavuzlar, bağımsızlık taleplerinin yanı sıra Moldova’nın Rusçayı Gagavuzya Özerk Bölgesi’nde resmî dil statüsünden çıkartmasından ve Moldova’nın Romanya ile yakın işbirliği geliştirmesinden (uzun vadede iki ülkenin birleşmesinden bahsedilmekte) rahatsız olmaktadırlar ki, bu hususlar Rusya Federasyonu ile Moldova’yı da karşı karşıya getirmektedir. Dolayısıyla önümüzdeki süreçte Moskova’nın Moldova’ya karşı Gagavuzya’yı daha fazla desteklemesi ihtimal dâhilindedir. Bu husus ise hem Moldova-Moskova hem de Moldova-Gagavuzya hatlarında daha büyük sorunların yaşanmasına sebep olacaktır.
Gagavuzya Özerk Bölgesi, Türkiye ile de sıkı ilişkiler geliştirmektedir. Gagavuz yetkilileri daha 1991’de Türkiye’yi ziyaret etmiş ve en üst seviyede ikili görüşmeler yapmışlardır. Bu ziyaret, ikili münasebetlerin tesis tarihi olarak da kabul edilmektedir. Daha sonraki süreçte Bursa ile Çadır-Lunga şehirleri kardeş şehir ilân edilirken, TİKA da bölgede alt yapının iyileştirilmesi konusunda önemli projeleri hayata geçirmeye başlamıştır; su kanallarının inşaatı, okul ve hastanelerin restorasyonu, TV kanalına verici desteğinde bulunulması, otobüs ve diğer teknik araç gereçlerin hediye edilmesi, bu projelerin başında gelmektedir. Yine Çadır-Lunga şehrinde Moldova-Türk Lisesi açılmıştır. Lisenin adından da anlaşılacağı üzere Türkiye, Gagavuzya bölgesine verdiği desteği, Moldova yönetiminin bilgisi dâhilinde gerçekleştirmektedir.
Gagavuzya Özerk Bölgesi’nde yayın yapan Moldova TV kanallarının yanı sıra Gagavuzya Radyo Televizyon Kulesi (GRT) adlı kendi TV kanalı mevcuttur. GRT, dünyada Gagavuz dilinde yayın yapan tek TV kanalıdır. Yine dünyada Gagavuzca yayım yapan tek gazete, Ana Sözü’dür. Komrat Devlet Üniversitesi, bölgenin en büyük yüksek öğretim müessesidir. Komrat Devlet Üniversitesi, Kuzey Kıbrıs’taki Orta Doğu Teknik Üniversitesi ile işbirliği geliştirmektedir.
