Irak’ın Petrol Fiyatları: Değerlendirilmeyen Fırsatlar*

OPEC’in 2020 yılı yıllık istatistik bültenine göre 2019 yılı itibarıyla dünyadaki kanıtlanmış petrol rezervlerinin %80’inden fazlası Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) üyesi ülkelere aittir. Bu kanıtlanmış rezervlerin %64'ü Ortadoğu’daki OPEC üye ülkelerinde bulunmaktadır.  Aynı bültende, Irak kanıtlanmış petrol rezervi açısından 2019 yılında dünyada beşinci sırada yer alırken aynı zamanda OPEC’in ikinci en büyük üreticisi konumundadır. OPEC'in Şubat 2021 aylık piyasa raporuna göre ise OPEC üyesi ülkelerin toplam ham petrol üretimi günlük ortalama 24,9 milyon varildir. Irak’ın, Şubat 2021 ham petrol üretimi günde ortalama 3,9 milyon varil olmuştur. Pek çok petrol üreticisi ülkede olduğu gibi Irak ekonomisi de petrol gelirlerine dayalıdır ve petrol fiyatlarında oluşan dalgalanmalar Irak’ın ekonomisine direkt etki etmektedir. Ekonomik üretim ve gelir çeşitliliğinin az olması gibi başlıca sorunlar Irak’ın petrole dayalı ekonomisini etkilemektedir.

Irak’ta temelde dört farklı ham petrol türü bulunmaktadır: Basrah Light (Basra Hafif), Basrah Heavy (Basra Ağır), Basrah Medium (Basra Orta) ve Kirkuk (Kerkük). Irak, Asya petrol pazarındaki piyasa payını arttırmayı hedefleyerek Ocak 2021’den itibaren yeni bir petrol harmanı olan Basrah Medium’u piyasaya sunmuştur. Irak’ın bu yeni petrol harmanını piyasaya sürmesindeki temel neden ise değişkenlik gösteren müşteri talebini karşılamak ve petrol pazarındaki çeşitliliğini arttırmak amaçlıdır. Basrah Medium’un sadece üç aylık fiyat ve üretim verisinin bulunması uzun dönemli analiz yapmak için yeterli değildir. Bu bilgiler ışığında çalışma içerisinde Basrah Light, Basrah Heavy ve Kirkuk ham petrolleri değerlendirilmiştir. Irak petrol fiyatlarını konu alan ve Irak’ın ürettiği petrol türlerinin fiyatlandırmasına etki eden asimetrik nedenleri, bölgesel sorunları ve gösterge fiyatlarının etkilerinin ekonometri boyutunu da dâhil ederek inceleyen “Asymmetric Effects of Benchmark Prices on Iraqi Oil: Basrah Light, Basrah Heavy and Kirkuk” başlıklı tez incelendiğinde Irak petrol fiyatlarında yaşanan dalgalanmalara neden olan başlıca etkilerin neler olabileceği hakkında kapsamlı bir fikir edinilebilmektedir. Bu çalışmada tez kapsamında yapılan araştırmanın daha genişletilmiş hâli sunulmaktadır. Çalışma, temelde Irak’ın ürettiği petrol türlerinin hak ettiği fiyat aralığından fiyatlandırılamadığını ve potansiyel fırsatların değerlendiremediğini göstermektedir. Çalışma ayrıca Irak’ın rakibi olan üretici ülkelere karşı petrol piyasasındaki pazar payını arttırması için uygulayabileceği politika önerileri sunmayı amaçlamaktadır.

Irak’ta bulunan petrol rezervlerinin %90’ına yakın bir kısmı, ülkenin güneyinde bulunan petrol sahalarındadır. Basrah Light ve Basrah Heavy ülkenin güneyinde üretilip el-Basra Petrol Terminali ve Hur el-Ameyye Petrol Terminali aracılığıyla ihraç edilmektedir. Petrol türlerinin sınıflandırılmasına yarayan API gravitesi[1] ve sülfür oranları, petrol tiplerinin Resmî Satış Fiyatı (RSF)’nı (Official Selling Price-OSP) ve hedef pazarlarını etkilemektedir. Basrah Light’ın API gravitesi 33 ve sülfür oranı %2,85’ken Basrah Heavy’nin API gravitesi 26,4 ve sülfür oranı ise %4,12’dir. Irak’ın kanıtlanmış petrol rezervlerinin kalan %10’u da ülkenin kuzeyinde bulunan sahalarda üretilmektedir. Burada üretilen petrol türü Kirkuk Blend ya da Kirkuk ham petrolü olarak bilinmektedir. Kirkuk Blend 35 API gravitesi ve %2,4 sülfür oranına sahiptir ve bu özellikleri sayesinde Basrah Light ve Basrah Heavy’den daha hafif ve tatlıdır (sweet). Yukarıdaki bilgiler ışığında Irak ürettiği üç farklı petrol türü için fiyat ve hedef pazar belirlemektedir. Irak’ın ürettiği üç petrol tipi farklı özelliklere sahip olduğundan, rafine edilmeleri ve alıcıların ihtiyaçlarının farklılık göstermesi Irak’ın ihraç ettiği petrol türlerinin satışında farklı fiyatlara sahip olmasına ve hedeflediği pazar üzerinde değişikliklere neden olmaktadır.

Petrol fiyatları belirlenirken OSP uygulanmaktadır. Ham petrol türleri için OSP genellikle Ulusal Petrol Şirketleri (NOCs) tarafından belirlenmektedir. Fakat bu durum kesin olarak her ülkede aynı düzende ilerlememektedir. Örneğin Rus petrol türlerinin OSP’si bulunmazken, Irak’ın ürettiği petrol türleri için OSP’ler Irak Devlet Petrol Pazarlama Şirketi (SOMO) tarafından belirlenmektedir. OSP’ler, NOCs tarafından gerçekleştirilen aylık toplantılar sonucunda bir sonraki ay için belirlenir. Örneğin, Mart 2021 OSP'leri şubat ayı içerisinde belli olmaktadır. Irak petrollerinin farklı fiyat dinamikleri içerisinde olmasına neden olan bir diğer unsur ise gösterge fiyatlarıdır. Irak’ın ürettiği her petrol türü ihraç edileceği bölgeye uygun olarak küresel ölçekli bir gösterge fiyatına göre OSP belirlemiş olur. Irak, ihraç ettiği üç petrol türünün Avrupa ham petrol sevkiyatları için Brent, Asya sevkiyatları için Umman/Dubai ve Amerika sevkiyatları için Argus Sour Crude Index gösterge fiyatlarını kullanmaktadır. Basrah Light, Basrah Heavy ve Kirkuk petrollerinin 2017 ile 2020 yılları arasındaki ihracat verileri incelendiğinde en çok ihraç edilen petrol türü Basrah Light’tır (Bkz. Şekil 1).

Şekil 1: Irak Petrol İhracatının Petrol Türlerine Göre Dağılımı (2017-2020) (Milyon varil)

Kaynak: RefinitivEikon

Basrah Light ve Basrah Heavy sınıfları aynı limanlardan ihraç edilmesine ve aynı ihraç bölgesine gönderilmelerine rağmen özelliklerinin farklı olması nedeniyle her iki petrol türü içinde fiyatlandırma dinamiklerini değiştirmektedir. Birçok üretici ülke gibi Irak’ın da potansiyel hedef pazarı Asya’dır. Asya ülkeleri, petrol üretici ülkelerin pazar paylarını genişletmek veya mevcut pazar paylarını korumak için büyük çaba sarf ettikleri önemli bir pazarı temsil etmektedir. Özellikle Covid-19 sonrası dönemde Asya ekonomilerinin daha hızlı toparlanma sürecinde olması bu pazarı daha cazip hâle getirmektedir. Irak’ın temel ürettiği üç farklı petrol tipinin ikisi olan Basrah Light ve Basrah Heavy ağırlıklı olarak Asya pazarına sunulmaktadır. Ancak Irak’ın potansiyel ve en büyük rakibi konumunda olan Suudi Arabistan’ın ürettiği Arab Light (Arab Hafif) ham petrolü Asya pazarı için gösterge petrol niteliği taşımaktadır. Arab Light’ın etkisi Ortadoğu merkezli Medium sınıfı petrollerin Asya pazarındaki OSP’leri üzerinde belirleyici olmaktadır. Arab Light’ın Basrah Light’ın rakibi olması nedeniyle Irak, Basrah Light’ın OSP’sini belirlerken tam anlamıyla istediği fiyat aralığını kullanamamaktadır. Aşağı yönlü oluşan bu fiyat hareketi Irak’ın Asya’daki pazar payını kaybetmesini önlemenin yanı sıra petrol gelirlerini korumayı da amaçlamaktadır. Arab Light petrolünün oluşturduğu piyasa baskısı Basrah Light’ın fiyatlandırma dinamikleri üzerinde büyük oranda etki yaratmaktadır. Basrah Light muadillerine oranla gösterge fiyatlarına göre daha az duyarlı hâldedir (Kahraman 2021). Oluşan bu durum üretim problemleri olan Basrah Light için OSP’sinde dezavantajlı durumda kalmasına neden olarak değerinden daha aşağıda fiyatlandırılmasını sağlamaktadır. Asya pazarındaki yerini koruma amaçlı yapılan bu hareket Irak ekonomisinin derinden etkilenmesine neden olmaktadır. 

Basrah Heavy ise Basrah Light’a göre sahip olduğu yüksek sülfür ve düşük API oranı yüzünden Basrah Light’a oranla çok daha dar bir piyasaya sahiptir. Bu özellikler yüzünden, taşıma maliyetleri, rafineri sürecinde gerçekleşen işlemlerde sisteme zarar verme ve kullanım alanının azlığı gibi durumlar oluşturmaktadır. Asya ve Avrupa’daki alıcıların bu özellikte bir petrolü işleyebilecek rafineleri mevcuttur ancak yüksek maliyeti nedeniyle Basrah Heavy de OSP’sinin altında bir fiyattan satışa sunulmaktadır. Bölgede Iranian Heavy (İran Ağır) ve Arab Heavy (Arap Ağır) petrol türleri Basrah Heavy için rakip niteliğindedir. İran’ın yaşadığı ambargo sorunları Basrah Heavy için avantaj, Arab Heavy’nin piyasa payı ise dezavantaj yaratmaktadır.

Basrah Light ve Basrah Heavy potansiyelinin tam anlamıyla değerlendirilememesi durumu uzun dönemli yapılan satış kontratları ile tam bir çıkmaza girmiş durumdadır. Basrah Light ve Basrah Heavy’nin potansiyel olarak doğru fiyattan pazara sunulmasında sorunlar yaşanmaktadır. Irak hükûmeti ile petrol şirketleri arasındaki üretim anlaşmalarının niteliği de petrol fiyatlarının yüksek veya düşük olmasına bakılmaksızın sürekli olarak gerçekleşmesine neden olmaktadır. Irak’ta operatör firma olarak yer alan ve ağırlıklı olarak Irak’ın güneyindeki sahalarda petrol şirketleri Technical Service Contract (TSC) üzerinden anlaşma yapmaktadır. Anlaşma ile ürettikleri varil başına kazanç sağlayan firmalar piyasada fiyatlar ne olursa olsun satılan varil başına gelirlerini elde etmektedirler. Şirketlerin varil başına aldıkları ücret petrolün fiyatından bağımsız olarak sabit olduğundan Irak’ın petrol fiyatlarında oluşan dalgalanmaları dikkate alması gerekmektedir. Dolayısıyla talep yüksek olduğunda Irak petrol fiyatlarını artırabilirken, talep düşerken petrol fiyatlarını daha hızlı düşürmektedir (Kahraman, 2021). Irak tarafından uygulanan bu satış politikası petrol fiyatları ne olursa olsun satış yapmayı gerektirmekte, bu ise Basrah Light ve Basrah Heavy sınıfları için rakiplerine kıyasla hak ettiği değerden fiyatlanamamasına neden olmaktadır.

Kerkük petrol sahasında hem Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) hem de Irak merkezî yönetimi üretim yapmaktadır. IKBY, Kirkuk Blend’in nakliyesi, satışı ve alıcılarının belirlenmesinden sorumluyken, Irak Merkezi Yönetimi’ne ait SOMO ise Kirkuk Blend’in OSP’sini belirlemekte ve ihracattan elde edilen geliri bünyesinde toplamaktadır. Kirkuk Blend’in pazarlanması ve fiyatlandırılması konularında hem IKBY hem merkezî yönetimin söz sahibi olması bu türün OSP dinamiklerinin değişkenlik göstermesine neden olmaktadır. IKBY, Kirkuk Blend’in Irak’ın güneyi üzerinden pazarlanmasını maliyetli bulması ve Irak merkezî yönetiminin Basrah Light ve Basrah Heavy’nin Asya piyasasındaki pazar payını koruma çabası Kirkuk Blend’in fiyat dinamiklerine etki etmektedir. Daha uygun maliyet ve Akdeniz’e direkt erişim sunmasından dolayı Kirkuk Blend, Kerkük-Ceyhan boru hattı aracılığıyla Türkiye’nin Ceyhan Limanı’ndan ihraç edilmektedir. Ceyhan Limanı, Kirkuk Blend’in hedef pazarlarına Hürmüz Boğazı ve Süveyş Kanalı’na karşı kestirme bir rota yaratarak hızlı ve daha az maliyetle ulaşmasına olanak sağlamaktadır. Kirkuk Blend’in ihracatında Ceyhan Limanı’nın kullanılması bir zorunluluk olduğundan hedeflenen pazarın da Avrupa ve Amerika olmasına neden olmaktadır. Ancak IKBY’de yaşanan çeşitli ekonomik ve siyasi zorluklar dolasıyla sahalardaki petrol üretimi ile Kerkük-Ceyhan petrol boru hattında petrol akışı zaman zaman sekteye uğramaktadır. Bu kesintiler Kirkuk Blend’in, alıcılarının sevkiyatlarını zamanında ulaşamama riski nedeniyle daha düşük fiyatlanmasına sebep olmaktadır. Alıcıların belirtilen zamanda Kirkuk Blend’in sevkiyatına ulaşamaması ortaya bir dizi problem çıkarmaktadır. Belirtilen bilgiler ışığında Kirkuk Blend’in OSP’si ciddi dalgalanmalar ile karşı karşıya kalmaktadır. Ekonomik zararın en aza indirilmesi amacıyla Kirkuk Blend’in OSP’sinin rakiplerine oranla daha aşağıda belirlenmesine neden olarak kârlılık oranında düşük seviyelerde kalmasına neden olmaktadır. Bu sorun yüzünden Kirkuk Blend’in, potansiyel rakipleri konumunda olan Rus Urals ile Kazak CPC’ye göre enerji piyasasındaki fırsatları değerlendirememektedir. Ayrıca IKBY yönetimi ile Irak merkezî hükûmeti arasında yaşanan Kirkuk Blend’inin pazarlama problemleri ihracatı büyük oranda etkileyen faktörlerden biri konumundadır.

IKBY ile Irak merkezî hükûmeti arasında 2021 yılı bütçesinin belirlenmesi için yaşanan bir dizi problem bulunmaktadır. Buna göre, IKBY’nin SOMO’ya günde 250.000 varil ham petrolü devretmesi yoluyla sorunlara çözüm aranmaya çalışılmaktadır. Ayrıca, iki yönetim arasında süre gelen maliyet, pazarlama ve OSP belirlenmesinde yaşanan aksaklıklar ülkenin hedeflediği bütçeyi elde edememesine yol açmaktadır. Kirkuk Blend’in Akdeniz’e direkt erişimi olmasına rağmen çeşitli zorluklar nedeniyle avantaj sağlayan durumların tam anlamıyla değerlendirilememesine neden olmaktadır.

Basrah Light, Basrah Heavy ve Kirkuk Blend’in negatif yönlü fiyat hareketleri Irak’ın petrole bağlı ekonomisini etkilemektedir. Şekil 2, Irak’ın Asya pazarına sunduğu Basrah Light’ın potansiyel rakibi konumundaki Suudi Arabistan’ın Arab Light petrol sınıfı ile USD bazlı varil fiyatı farkını göstermektedir. Şekil 3, Basrah Light’ın Avrupa satışlarında yine Suudi Arabistan’ın Arab Light petrol türü ile USD bazlı varil fiyatı farkını göstermektedir. Şekil 4 ise Kirkuk Blend’in rakibi konumunda olan Rus Urals petrol sınıfı ile olan USD bazlı varil fiyatı farkını göstermektedir. Her üç ayrımda da negatif fiyatların baskınlığı Irak’ın sattığı petrollerin fiyatlarının muadillerine göre düşük kaldığını göstermektedir.[2]

Şekil 2: Asya Farkı (Basrah Light-Arab Light) (USD/Varil Fiyatı)

Kaynak: RefinitivEikon

Şekil 3: Avrupa Farkı (Basrah Light-Arab Light) (USD/Varil Fiyatı)

Kaynak: RefinitivEikon

Şekil 4: Kerkük Farkı (Kirkuk-Urals) (USD/Varil Fiyatı)

Kaynak: RefinitivEikon

Boru hattı kapasitelerinin artırılması yönünde atılan adımlar, Irak’ın bölge ülkeleri ile geliştirebileceği enerji yatırımları ve petrol depolama tesislerinin kapasitelerinin arttırılması kamu harcamaları için petrol gelirinin daha az kullanılması ve arz kesintilerinin etkilerinin azaltılması Irak hükûmetinin benimseyebileceği önemli petrol politikalarını oluşturabilir (Kahraman 2021). Bu sayede Irak petrolleri rakipleri ile aynı avantajlara sahip olarak ürettiği üç farklı petrol türünün de hak ettiği fiyatlardan değerlendirilmesinin önünü açabilir ve rakipleri ile daha eşit şartlarda mücadele etme şansı yakalayabilir.

Kaynakça

Kahraman, V. (2021). Asymmetric Effects of Benchmark Prices on Iraqi Oil: Basrah Light, Basrah Heavy and Kirkuk, Bilkent University, Master Thesis.

Organization of the Petroleum Exporting Countries. (2020). The OPEC Annual Statistical Bulletin 2020, (55^th ed.), Vienna, Austria.

Organization of the Petroleum Exporting Countries. (2021). OPEC MonthlyOil Market Report,Vienna, Austria.

Refinitiv Eikon. (n.d.). Alınan Site, https://eikon.thomsonreuters.com/index.html