Irak’ta Cumhurbaşkanlığı Kavgası: Düğüm Nasıl Çözülecek?

10 Ekim 2021’deki genel seçimlerin üzerinden dört ayı aşkın zaman geçmesine rağmen hâlâ başbakanını seçemeyen Irak’ta siyasi kriz derinleşmektedir. Ülkede hükûmet kurulmadan önce cumhurbaşkanının seçilmesi gerekmekte ancak cumhurbaşkanı seçimi sürecinde tıkanıklık devam etmektedir. Irak Yüksek Federal Mahkemesi, 13 Şubat’ta Kürdistan Demokratik Partisi’nin (KDP) cumhurbaşkanlığı adayı Hoşyar Zebari'nin adaylığını reddederek cumhurbaşkanlığı yolunu tamamen kapattı. Karar, mevcut Cumhurbaşkanı Berham Salih’i aday gösteren Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) milletvekillerinin Zebari’nin adının yolsuzluğa karıştığı şikayetiyle gündeme alınmıştı. Zebari, 2016'da mali ve idari yolsuzluklardan dolayı Maliye Bakanlığı görevinden azledilmişti.

ABD’nin 2003’te Irak’ı işgalinden sonra kurulan kota temelli düzende etnik ve mezhepsel kimlikler çerçevesinde cumhurbaşkanlığı makamının Kürtlere, başbakanlığın Şiilere ve parlamento başkanlığının Sünnilere tahsis edilmesi teamüle dönüşmüştür. İran yanlısı grupların itirazı nedeniyle kesin seçim sonuçlarının aralık sonuna kadar Yüksek Mahkeme tarafından onaylanamadığı ülkede hükûmet kurma sürecine girilemezken, Kürtlerin cumhurbaşkanlığı seçiminde uzlaşı sağlayamaması bu süreci daha da geciktirmektedir. Ayrıca parlamento, çoğu büyük siyasi blokun 7 Şubat’taki oturumu boykot etmesi üzerine, cumhurbaşkanlığı seçimi için planlanan bir oylamayı süresiz olarak erteledi. Yasalara göre, cumhurbaşkanı seçildikten sonraki 15 gün içinde parlamentodaki en büyük bloku hükûmeti kurmakla görevlendirecek. Teamüle göre Şiiler arasından belirlenmesi gereken başbakanın hükûmetini kurmak içinse bir ay süresi olacak. Yani hükûmetin kurulmasının, Kürtlere verilen cumhurbaşkanının belirlenmesine bağlı olduğu görülmektedir.

Sadr-Barzani Gerilimi mi?
Cumhurbaşkanlığı seçimi için toplam 60 kişi aday olmak için başvuruda bulundu. İki büyük Kürt partisi KDP ve KYB dışında Kürt muhalefetinden Yeni Nesil Hareketi de kendi cumhurbaşkanı adayını gösterdi. Ancak iki büyük parti arasındaki sert rekabet had safhada devam etmektedir. Zira KDP lideri Mesut Barzani hem KYB’ye hem de diğer siyasi aktörlere karşı Zebari’nin adaylığında ısrar etmiştir. Sadr’ın, Zebari’nin değiştirilmesini istediği ancak Barzani’nin buna ikna olmadığı iddia edilmişti. Yine KDP liderinin İran Devrim Muhafızları’na bağlı Kudüs Gücü Komutanı İsmail Kaani’ye de Zebari konusunda ısrarını dile getirdiği basında yer almıştı.

KDP’nin cumhurbaşkanlığı konusunda geleneksel teamülleri aşarak kendi adayında ısrarı, devam eden hükûmet görüşmelerindeki düzeni de bozmuş görünmektedir. Zira seçimin galibi Şii lider Mukteda es-Sadr’a bağlı Sadrist Blok (73), Sünni Egemenlik İttifakı (67) ve 31 sandalyeye sahip KDP arasında hükûmetin kurulması bekleniyordu. 329 sandalyeli parlamentonun en az yarıdan bir fazlasıyla kurulabilen "ulusal çoğunluk hükûmeti" oluşturmak isteyen Sadr, İran destekli milislerin hükûmete katılmak istemeleri hâlinde silahsızlanmaları gerektiğine vurgu yapmaktadır. Buna karşılık, İran yanlısı gruplarsa çoğu partinin dâhil olacağı ve hükûmet üyelerinin önce liderlerine ve sonra başbakana karşı sorumlu olacağı "uzlaşma hükûmetini" desteklemektedir. Ancak Sadr, bu süreçte ansızın siyasi gruplarla yürüttüğü müzakereleri dondurduğunu ilan etti. Akabindeyse KDP’nin cumhurbaşkanı adayı Zebari’nin adaylığıyla ilgili endişesini dile getirdiği mesajında milletvekillerine “cumhurbaşkanlığı seçimi oturumunu boykot etme” talimatı verdi. Bu talimat, hükûmet kurma sürecinde KDP ile ittifakının da bıçak sırtında olduğunu göstermektedir.

KDP Geri Adım Atmıyor
De facto (fiilî) statüdeki IKBY 2005 Anayasası ile de jure (hukuki) bir zemin elde ederken, Mesut Barzani’nin Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi (IKBY) Başkanı, KYB’nin kurucu lideri Celal Talabani’nin de Irak cumhurbaşkanı olmasıyla söz konusu iki makam iki büyük parti arasında gayriresmî şekilde paylaşılmıştı. Böylece Celal Talabani’nin 2005-2014 arasında iki dönem cumhurbaşkanlık yapmasının ardından, KYB’den Fuad Masum ise 2014-2018 döneminde bu görevi yürütmüştür. Ancak bu denge 2018 seçimlerinde KDP’nin Fuat Hüseyin’i aday göstermesiyle bozulsa da KYB’nin adayı Berham Salih seçilmiştir.

Son seçimlerde de 33 sandalye kazanan KDP, KYB’ye nazaran IKBY ve Irak Parlamentosundaki temsil üstünlüğüne dayanarak cumhurbaşkanlığı pozisyonunu da elde etmeye çalışmaktadır. Ancak KYB, KDP'nin bireysel olarak ve Kürt halkının iradesine ve birliğine karşı adımlar attığını savunmaktadır. İki parti arasında seçim öncesinden bu yana yürütülen müzakerelerde "tek aday çıkarma" konusunda sonuç alınamadığı görülmektedir. Nitekim Federal Mahkemenin eski Dışişleri ve Maliye Bakanı Zebari'nin adaylığını durdurma kararı almasının ardından, Irak Parlamento Başkanlığı, 9 Şubat'tan itibaren 3 gün boyunca yeniden cumhurbaşkanlığı adaylık süreci başlatmıştır. Irak'ta bazı hukukçular, adaylık sürecinin yeniden başlatılmasının Anayasa'ya aykırı olduğunu belirtirken, bu karar ülkede yeni bir tartışma başlatmıştır. Ancak KDP, önceki adayının yasaklanmasının ardından Irak Cumhurbaşkanlığına aday olarak IKBY İçişleri Bakanı Reber Ahmed'i aday göstermiştir. Bu durum, Mesud Barzani ile KYB Eş Başkanı Bafel Talabani arasında görüşmelerin işe yaramadığının ve gerilimin devam ettiğinin işareti olarak değerlendirilebilir.

Ne Bekleniyor?
Sadr destekçileri, Kürtlerin tek aday konusunda uzlaşma sağlamasından yana tutum benimsemektedir. İran'a yakın Şii gruplarsa Sadr'ın yakın durduğu KDP'nin değil, KYB'nin adayı Berham Salih’e sıcak bakmaktadır. Ancak Salih'in cumhurbaşkanlığı koltuğuna yeniden oturması için İran yanlısı grupların oyları yetmeyecektir. Zira Irak Federal Yüksek Mahkemesi, cumhurbaşkanının parlamentonun üçte ikisinin oyuyla seçilmesi gerektiğinin altını çizmektedir. Bu durumda Salih'in seçilmesinin yolu Sadrcılar ve Sünnilerle iş birliği yapmaktan geçmektedir. KDP'nin yeni adayınınsa hem Sadrcılardan hem de Sünnilerden destek alması gerekmektedir.

Sadr’ın İran yanlısı grupları hükûmetten dışlama yönündeki ısrarı sürdükçe, cumhurbaşkanlığı konusunda da KDP’yi bypass ederek onlarla aynı kareye girmesi zor görünmektedir. Bu açıdan Kürtlerin tek adayda uzlaşması ya da adaylardan birinin seçilmek için yeterli çoğunluğu alacak desteğe ulaşması konusunda bekleyişin biraz daha sürmesi muhtemel görünmektedir. Her ne kadar KYB’nin son aşamada KDP ile tek aday noktasında anlaşacağına inansa da Mesut Barzani’nin, Salih’le ilgili olumsuz tavrının dönüşmesi kolay olmayabilir. Ancak hükûmet kurma görüşmelerinde KDP’nin Sadr ve Sünnilerle ittifakının zarar görmeyeceği dile getirilse de cumhurbaşkanlığı konusundaki sıkışma nedeniyle Sadr’ın Salih'i destekleme yoluna gitme ihtimali bu ittifakın altını oyabilir. Bu tabloda KDP’nin ittifaktan çekilme ihtimali, hükûmet kurma sürecindeki tabloyu tamamen değiştirebilir. Buna karşılık, KDP ile KYB tek cumhurbaşkanı adayı üzerinde uzlaşırsa KYB de bu ittifaka yakınlaşabilir. Bu seçenekse İran yanlısı grupların elini biraz daha zayıflatacaktır. Ancak Kürtlerin uzlaşamamaları hâlinde en azından Bağdat’taki siyasi alanda güçlerinin zayıflaması kaçınılmaz görünmektedir.

Bu analiz 17 Şubat 2022’de MENA Affairs internet sitesinde "Row over next Iraqi President: How to untie the knot?" başlığıyla yayınlanmıştır.