İran’a Uygulanan Yaptırımların Kaldırılması Sonrası Diğer Petrol İhracatçılarının Durumu

Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütünün (OPEC) 2020 yılında yayımladığı verilere göre İran, OPEC ülkelerinin kanıtlanmış petrol rezervlerinin %17’sine, dünyadaki kanıtlanmış petrol rezervlerinin ise %13’üne sahiptir ve kanıtlanmış petrol rezervi açısından OPEC ülkeleri arasında 3. sırada yer almaktadır. İran, 2019 yılı itibarıyla günlük 2,4 milyon varil üretimle OPEC’in ham petrol üretiminin %8’sini, küresel ham petrol üretiminin ise %3’ünü gerçekleştirmiştir. İran 2019 yılı itibarıyla yıllık ürettiği petrolün yalnızca %28’sini ihraç edebilmiştir ve küresel ham petrol piyasasına yalnızca %1 oranında İran ham petrolü dâhil olabilmiştir. ABD’nin, 2015 yılında Birleşmiş Milletler daimî üyeleri ve Almanya (P5+1) tarafından kabul edilen Kapsamlı Ortak Eylem Planı’ndan (Joint Comprehensive Plan of Action-JCPOA) ayrılması İran’a yönelik yaptırımların yeniden uygulanmasına neden olmuştur. İran, kanıtlanmış petrol rezervi ve ham petrol üretimi açısından OPEC ülkeleri arasında üst sıralarda yer alsa da Mayıs 2018’de uygulanmaya başlayan yaptırımlar, İran’ın küresel petrol piyasasındaki rolünü azaltmıştır.

İran, yaptırımlar öncesinde OPEC verilerine göre 2000-2017 yılları arasında günlük ortalama 3,7 milyon varil ham petrol üretimi gerçekleştirmiştir. Belirtilen tarihler arasında İran’ın ürettiği ham petrol, küresel ham petrol üretiminin %5’ine denk gelmektedir. Aynı tarih aralığında İran’ın küresel petrol piyasalarına ihraç ettiği ham petrol oranı ise %5’tir. 2000-2017 yıllarındaki verilerle İran’ın 2019 yılında ürettiği ham petrol verileri kıyaslandığında küresel petrol piyasasında arz boşluğu oluştuğu görülmektedir. Küresel petrol piyasasında arz-talep dengesinin sağlanması için farklı petrol üreticisi ülkeler oluşan boşluğu doldurmak amacıyla devreye girmiştir. İran’ın petrol ihracatını ve petrol gelirlerini etkileyecek şekilde uygulanan yaptırımlar arz-talep dengesinin hızlı bir şekilde toparlanmasını ve İran petrolünün muadili konumundaki ham petrollerin piyasadaki paylarının artmasını sağlamıştır.

İran'ın ürettiği ham petrol türleri ekşi, hafif ve orta ham petrol olarak derecelendirilebilir. İran temelde sekiz farklı petrol tipi ihraç etmektedir. İran'ın ihraç ettiği petrol tiplerinin, diğer petrol üreticisi ülkeler ile kıyaslandığında, ağırlıklı olarak Ortadoğu ülkeleri ve Kafkasya ülkelerinde üretilen ham petrollere alternatif olduğu görülmektedir. Ayrıca İran’ın, petrol ihracat portföyüne bakıldığında, Asya petrol piyasasındaki ülkeler başta olmak üzere, Güney Avrupa ve Akdeniz ülkelerine odaklandığı değerlendirilmiştir. Bahsi geçen değerlendirmeler ve kriterler ışığında, İran ham petrolünün alıcısı konumundaki ülkeler incelendiğinde Çin, Hindistan ve Güney Kore’nin İran’ın en büyük ham petrol alıcılarını oluşturduğu görülmektedir. İran’ın ham petrol ihraç ettiği ilk 10 ülkenin beş tanesi Asya pazarında bulunmaktadır. İlk beş içerisinde ise Güney Avrupa ve Akdeniz petrol piyasasından Türkiye ve İtalya öne çıkmaktadır