Sınıraşan Sularda Farklı Şartlar, Benzer İtirazlar: Mekong Nehri İzlenimleri

Dr. Tuğba Evrim Maden, Araştırmacı, ORSAM Su Programı
Mekong nehri 4.909 km uzunluğu ile dünyanın en uzun onuncu nehridir. Toplam drenaj alan 795.000 km2 olan Mekong nehrinde, yoğun taşkın dönemlerinde oluşan taşkın ovası miktarı büyüklüğü ise 70.000 km2’dir.  Mekong nehrinin akım değeri 15.000 m3/sn’dir. Kıyaslamak gerekirse bu rakam Fırat nehri uzun yıllar ortalama akımında ise 1000 m3/sn’dir. Havzada 73 milyon insan yaşamaktadır, 2025 yılında bu rakamın 120 milyon olması beklenmektedir. Mekong nehri havzasında altı kıyıdaş ülke yer almaktadır. Sırasıyla Çin, Myanmar , Vietnam, Laos, Kamboçya ve Tayland’dır.  BM 1959 yılında Aşağı Mekong havzası ülkelerinin (Vietnam, Laos, Kamboçya ve Tayland) yer aldığı Mekong Komitesini kurmuştur. 1995 yılında imzalanan Mekong Nehri Anlaşması ile bu komite görevini Mekong Nehri Komisyonu’na devretmiştir. Yukarı kıyıdaş Çin ve Myanmar söz konusu komisyonda yer almamaktadır fakat diyalog ortağı olarak yılda bir kez diyalog toplantılarında yer alırlar. Yukarı kıyıdaş Çin hiçbir anlaşmada imzacı olarak yer almamaktadır fakat son iki yıldır veri paylaşımına ilişkin işbirlikleri içerisinde yer almaktadır. Mekong Nehri Komisyonu altında Kaynak Danışma Grubu ve Kalkınma Ortakları ve İşbirliği Enstitüsü yer almaktadır. Projelerde karar alma mekanizmasında da yer alan bu grup içerisinde 13 ülke ve 7 uluslararası örgüt yer almaktadır. Komisyonun işleyiş şekli incelendiğinde bahsi geçen alt grubun suların kullanımı ve planlamasında etkin olduğu gözden kaçmamaktadır.  
 
İçinde yer aldığımız coğrafya ve güncel ajandamızda yer alan sınıraşan sulardan faklı bir durum sergileyen Mekong nehri öncelikli olarak navigasyon ve balıkçılık amacıyla kullanılmaktadır. Tarım ve hidroelektrik üretimi bunların arkasından gelmektedir. 1995 yılında imzalanan Mekong nehri anlaşması suların tahsisini içermemektedir. Anlaşmaya göre nehrin ekosistemi paylaşılmaktadır. Su kaynaklarına ilişkin ana problemin taşkın ve kirlilik olduğu havzada dönemsel olarak kuraklık da yaşanabilmektedir. Havzada yapılan saha çalışmasında taşkın korumaya ilişkin olarak Aşağı Mekong havzasında 47 adet istasyon yer aldığı bilgisi elde edilmiştir. Bu istasyonlarda sadece 15 dakikada bir taşkın durumu ölçülmektedir. Kalite ölçümlerinde ise sadece 48 adet istasyon yer almaktadır, bu istasyonların 22 tanesi nehri besleyen ara kollarda yer almakta ve sadece temel kirlilik öğeleri (PH, nitrat, sıcaklık, EC..vb.)  ölçülmektedir.
 
Yukarıda da bahsettiğimiz gibi balıkçılık havza genelinde büyük önem arz etmektedir. Mekong nehri Amazon nehrinden sonra dünyada en fazla balık çeşitliliğine sahip nehirdir. Kamboçya sınırları içerisinde yer alan ve Mekong nehrine bağlı olan Tonle Sap gölü ise dünyada barındırdığı balık türü – 296 tür- ile üçüncü sırada yer almaktadır. Havzada gıda güvenliği söz konusu olduğunda yarı-kurak, kurak iklim kuşağında yer alan ülkeler için tarım ne ifade ediyorsa, Mekong nehri havzasında balıkçılık aynı anlama gelmektedir. Gıda güvenliğinin yüzde 60’ı balıkçılık ile karşılanmaktadır.  Havzada yılda 2,3 milyon ton balık tüketilmektedir. Aşağı havzada kişi başına yıllık balık tüketimi 46 kilodur, bu rakamın dünya ortalaması ise kişi başına yılda 24 kilogramdır.
 
Nehrin en önemli diğer kullanım alanı navigasyondur. Navigasyon, 1995 Mekong anlaşmasının 9. Madde Navigasyon Özgürlüğü’ne(1) göre ve Belçika hükümetinin desteği ile düzenlenmiştir. Navigasyon, uluslararası ticaretin ve Mekong Komisyonu Üyeleri arasındaki karşılıklı fayda sağlanımını arttıran bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. 2009 yılında Kamboçya ve Vietnam ikili olarak düzenlenmiş suyolları ve transit yollar için ayrı bir anlaşmayı da imzalamışlardır.
 
Son dönemlerde Mekong nehri, Laos tarafından Mekong nehri ana kolu üzerine yapılacak olan Zayaburi ( Xayaburi) barajıyla gündemde yer almaktadır. Aşağı Mekong havzası üzerinde yapılacak ilk baraj olma özelliği taşıyan baraj hidroelektrik ve sulama amacıyla inşa edilmeye başlanmıştır. Mekong nehri ana kolu üzerinde Çin’in sınırları içerisinde 3 işletme altında olan baraj, planlanan 4 ve inşa aşamasında 1 olmak üzere toplam 9 baraj yer almaktadır. Aşağı Mekong Havzasında ise 12 adet teklif edilmiş baraj yer almaktadır. Mekong nehrini besleyen kollarda ise toplam 94 baraj yer almaktadır ve bu barajlar hidroelektrik üretmek amacıyla yapılmıştır. Zayaburi barajıyla ilgili olarak Laos’un Bilgilendirme, Ön müzakere ve Mekong Nehri Komisyonu anlaşmasına binaen imzacı ülkeleri (Vietnam, Kamboçya ve Tayland)  bilgilendirmek zorundadır. Bu süreç Eylül 2010 yılında başlamıştır. Nisan 2011’de imzacı üyeler ortak bir karara varamadıklarını bildirmişlerdir. Ayrıca, Kamboçya, Laos’un barajı inşa etmesi halinde uluslararası mahkemeye gideceğini beyan etmiştir. Vietnam, Kamboçya ve çevre örgütlerinin baskısı ile Laos, Mayıs 2012 barajın inşasını askıya almıştır. Laos, tüm itirazlara rağmen Zayaburi barajı inşasına devam ederken, aynı zamanda Kamboçya-Laos sınırında Don Sahong projesini de devam ettirmektedir. Diğer Komisyon üye ülkeleri bu barajların tamamlanmasına takiben Aşağı Mekong havzasında teklif olarak sunulan diğer projelerin de gerçekleştirilmesinden endişe etmektedir.
 
Elektrik üretmek ve sulama amacıyla yapılması planlanan bu barajlara niçin itiraz edilmektedir?
- Söz konusu bu barajların nehir suları tarafından taşınan sedimentleri tutacağı ve özellikle nehir deltasında yer alan ve burada tarım yapan Vietnam’ı zarara uğratacağı düşünülmektedir.
- Barajların inşası ile balıkların göç yollarının kapanacağı ve 25-100 arasında balık türünün yok olacağından endişe edilmektedir. Barajlarda yapılacak olan balık geçişlerinin tek yönlü olacağı ve balıkların göç hareketlerini engelleyeceği iddiası da yer almaktadır.
- Zayaburi barajı nehir tipi santral olmasına rağmen arkasında 60 km uzunluğunda bir rezervuar oluşacağı ve balık göçlerini ve sediment akışını etkileyeceği dile getirilmektedir.
- Zayaburi barajından elde edilecek ve Tayland’a verilecek elektriğe Tayland’ın ihtiyacı olmadığı ve Zayaburi barajının sağlayacağı 1260 MV’ı diğer alternatif kaynaklardan sağlayabileceği iddiaları yer almaktadır.
 
Laos Ulusal Mekong Komitesinde yapılan görüşmeye dayanarak;
 
Laos ise bu barajın hidroelektrik sağlanımı dışında sulama içinde kullanılacağını, taşkın dönemlerde taşkın suyunu tutacağını ve kuru dönemlerde ise su ihtiyacını karşılayacağını ifade etmektedir. Ayrıca, baraj sayesinde kuru dönemlerde de balık üretimi olduğunu ifade etmişlerdir. Ayrıca, havza balık türlerinin yüzde 90’ı Tonle Sap gölünde kalan ’un ise Laos ve Kamboçya’da olduğunu belirterek, barajın balık türlerine zarar vermeyeceği ifade edilmiştir. Baraj projesi kapsamında tüm itiraz ve eleştirileri dikkate aldıklarını ve her altı ayda bir barajla ilgili olarak Komisyon üye ülkelerini bilgilendirdiklerini de ifade etmişlerdir.
Genel olarak saha çalışması sonucunda 50 yıldan fazla geçmişi olan Mekong Nehir havzası Komisyonu yabancı donorler ve uluslararası örgütler ile birlikte nehrin sularının sürdürülebilir kalkınması için planlar ve projeler gerçekleştirmektedir. Uzunca yıllar içinde çalışan Komisyon’da özellikle Zayaburi barajı, karar farklılıkları yaratmaktadır ama itirazlarla birlikte barajın bitirileceği öngörülmektedir. Havza genelinde su kaynaklarının entegre yönetimi başlığı altında balıkçılık, sulama, navigasyon, taşkın kontrolü, kuraklık yönetimi, hidroelektrik ve iklim değişimi başlıklı programlar yürütülmektedir. Yapılan çalışmalar incelendiğinde havzanın matematiksel modellemesinin yetersizliği, kalite ve miktar açısından izleme istasyonlarının sayısı ve kapasitesi yetersiz gözükmektedir. Mekong Nehri Komisyonu ve diğer havza ülke ilişkilerinde ise Çin ve Myanmar daha önce bahsettiğimiz gibi Komisyon üyesi olmasa da diyalog ortağıdır. Çin son 2 yıldır kurduğu iki izleme istasyonu ile taşkın ölçünlerine katkıda bulunmaktadır. Gün geçtikçe Çin’in süreçlere dahil olmasının artacağı değerlendirilmektedir. Uzun yıllardır Kıyıdaş ülkeler dışından (kaynak ülkelerden) destek alan üye ülkeler artık yabancı desteğe gerek duymadan sadece komisyon üyesi ülkelerin katılımıyla projeler gerçekleştirme eğilimi içinde oldukları gözlenmiştir.  
 
(1) Agreement on the Cooperation for the Sustainable Development of the Mekong River Basin, 05 Nisan, 1995
http://www.mrcmekong.org/assets/Publications/policies/agreement-Apr95.pdf