Çatışmalarda ve Savaşlarda Hedef Olan Su Yapıları: Libya’da İnsan Yapımı Büyük Nehir Örneği

Dr. Tuğba Evrim MADEN, ORSAM Su Araştırmaları Programı Danışmanı
Su kaynakları, devletlerin, kentlerin veya toplulukların çatışması için bir sebep olabilirken, bunun yanısıra savaş ve çatışma sürecinde karşı tarafı zayıf düşürmek için saldırılan ilk hedeflerden biri olabilmektedir. Geçmişte örneklerini de gördüğümüz gibi özellikle baraj ve su taşıma boru hatları öncelikli hedeflerden birkaçıdır.
 
Bu durumun bir örneğini de Libya’da haftasonu gazetelere ve analizlere yansıyan haberlerde görmekteyiz.  Trablus’a su taşıyan boru hattının Kaddafi’yi destekleyen grupların kontrolü altında olduğu ve su akşının boru hattına yapılan sabotajla bu gruplar tarafından kesildiği bildirilmiştir. BM raporları ve uzmanlarından alınan bilgiye göre Kaddafi,  her zaman bir başarı tablosu olarak gösterdiği projesini, Trablus halkını susuz bırakmak amacıyla sabote etmektedir. Pompaların bozulduğu ve boru hattına zarar verildiği haberler arasında yer almaktadır. BM yetkilileri ve uzmanlarının, boru hattının tamiratı ve halka suyu en kısa zamanda ulaştırma çabası içerisinde oldukları belirtilmektedir. (1)
 
Yaklaşık 1,8 milyon kilometre karelik yüzölçümüne sahip olan Libya’nın yüzölçümünün yüzde 95’i çöldür.  Yıllık yağış ortalamasının 100 mm olduğu ülkede,  gerek buharlaşmanın fazlalığı gerek yerleşimin yoğun olduğu kıyı bölgelerinde yer alan akiferlerde aşırı çekim nedeniyle tuzlanmanın olması nedeniyle su sıkıntısı çekilmekteydi. (2)
 
Buna karşın çöl, yeraltında büyük su kaynakları ihtiva etmektedir. 3 Ekim 1983 tarihinde yapılan halk kongresinde çölde muhafaza edilen yeraltısuyunun değerlendirecek ve halkın su sıkıntısını çözecek “Great Man Made River” projesi fikri sunulmuştur. Hemen akabinde de 1984 yılında projenin inşasına başlanmıştır. (3)
 
Dört aşamadan oluşan, 20 yıldır faaliyette olan bu proje için 1300 kuyu açılmıştır. 3500 km uzunluğunda dünyanın en uzun su iletim boru hattına ve beş adet çölde inşa edilmiş rezervuarlara sahiptir. Altı ton ağırlığında ve 4 metre çapında büyüklüğünde borular günde 6,5 milyon metre küp suyu ülkenin kuzeyine taşımaktadır. Taşınan bu su sayesinde Libya’da günde kişi başına 1000 litreden fazla su düşmektedir.
 
Çoğunlukla kuyuların 500 metre derinliğe indiği bu proje birinci aşaması; Sarir-Sirte/ Tazarbu-Bingazi sistemidir. Bu sistemde Tazerbu ve Sarir kuyu sahalarından günde birer milyon metre küp su Bingazi ve çevresine taşınmaktadır. Kalite açısından hiçbir arıtmaya gereksinim duyulmayan su 1926 km’lik borularla taşınmaktadır. Söz konusu bu hat 28 Ağustos 1991 yılından itibaren işletilmektedir.
 
İkinci aşama Hosuna-Jefara boru hattıdır. 1996 yılından günümüze faaliyette olan bu boru hattı 1732 km uzunluğundadır. Trablus’u besleyen bu boru hattı ile günde 2,5 milyon metre küp su taşınmaktadır.
 
Üçüncü aşama Al Gardabiya-Assada boru hattıdır, bu hat ayrıca birinci ve ikinci aşamaları birbirine bağlamaktadır. Sistemi herhangi bir arıza durumunda etkin kullanımını sağlamak amacıyla yapılan bu hat, 190 km uzunluğundadır.
 
Dördüncü aşama ise inşa halinde olan olan ülkenin güneybatısında yeralan Hadarnes, güneydoğusunda yeralan Kufra  ve doğusunda yer alan Jahbub’dan elde edilen yeraltısularını Libya’nın kıyı şeridine taşıyacak 620 km uzunluğunda boru hatlarıdır.  Kufra kuyu alanından elde edilen su birinci hatta aktarılacaktır.
 
Sarir-Sirte/Tazerbu-Bingazi sistemi içerisinde beş adet su depolama rezervuarı bulunmaktadır. Bu rezervuarlar sırasıyla 4 milyon metre küp kapasiteli Ajdabya rezervuarı, 6,8 milyon metre küp kapasiteli Algardabiya rezervuarı, 4,7 milyon metre küp kapasiteli Ömer Muhtar rezervuarı, 15,4 milyon metreküp kapasiteli Sirte rezervuarı ve 24 milyon metreküp kapasiteli Büyük Ömer Muhtar rezervuarı yer almaktadır. Toplam 55 milyon metreküp kapasiteli bu rezervuarlardan Ajdabya rezervuarı depolama rezervuarıdır.
 
Akifer sistemi olarak sınıraşan özelliği ve diğer kıyıdaş ülkelerinde kullanım hakkı nedeniyle her zaman tartışılan bölge akiferlerinden Kufra, Sirte, Hamada ve Murzug akiferleri Libyalı uzmanlarca buzul çağdan günümüze kalan fosil su olarak tanımlanmaktadır. Büyük miktarda su ihtiva eden bu akiferlerden Kufra kumtaşı akiferinin toplam su miktarı 25000 kilometreküptür. Emniyetli verimi ise yılda 1100 milyon metreküptür. 20000 kilometreküp su miktarına sahip Sirte akiferinin ise yıllık emniyetli verim tutarı 800 milyon metreküptür. 
 
Kuyulardan taşınan bu su evsel ve içme kullanım ihtiyacını karşılarken, en önemlisi tarımsal sulama ihtiyacını karşılamaktadır. Yaklaşık 135.000 hektar alanda tarım yapılırken, 270.000 ton tahıl ve 760.000 ton hayvan yemi, sebze ve meyve sağlanması planlanmıştır.
 
Toplam maliyetinin 20 milyar dolar civarında olduğu belirtilen bu projenin bu süreçte zarar gördüğü iddiası hem insanların suya erişim hakkı açısından hem de büyük bir projenin zarar görmesi açısından endişe vericidir. Her detayı ile teknik açıdan başarılı olan bu proje Libya halkının suya erişimi ve kalkınması için çok önemlidir.  Ayrıca,  bu proje Kaddafi sonrası gelecek yönetim için de Libya’nın geleceği ve kalkınması açısından da önem arz etmektedir.  
 

Kaynaklar

1. “Water as a weapon: Qaddafi's last desperate gamble”, Peter Gleick, 03/09/2011, online at: http://www.forbes.com/sites/pet
ergleick/2011/09/03/water-as-a-wea
pon-qaddafis-last-desperate-gamble/

2. http://www.fao.org/nr/water/aquastat/
countries_regions/libya/index.stm
 
3.  Bilgiler, 2004 yılında Libya’da gerçekleştirdiğimiz saha araştırmasından ve 2009 yılındaki 5. Dünya Su Formu’nda yapılan sunumlardan elde edilmiştir.