Kırgızistan Cumhurbaşkanı Adaylarının Analizi: Siyasi Kriz Kapıda Bekliyor
Hasan KANBOLAT, ORSAM Başkanı
30 Ekim’de Kırgızistan’da halk cumhurbaşkanını seçmek için sandığa gidecek.
Eski Devlet Başkanı Bakiyev’in, Kırgızistan Yatırımlar Kalkınma ve Yenilikler Ajansı Başkanı olan oğlu Maksim ile birlikte ülkeyi yönetmeye başlaması, önemli mevkilere yakınlarını ataması, kamu mallarını akrabalarına bağışlayan vahşi özelleştirmeler yapması ülkede rahatsızlıklara neden olmuştu. Ocak 2010’da elektrik ve merkezi ısıtma sistemine yapılan zamlar ile başlayan ayaklanma süreci sonucunda 6-7 Nisan 2010 olayları olmuş ve Geçici Yönetim kurulmuştu. Ancak, ülke Geçici Yönetim’e rağmen huzur bulmamıştı. 10 Haziran 2010’da Oş’da başlayan ve Celalabad’a sıçrayan Kırgız-Özbek çatışması sonucunda 470 kişi hayatını kaybetmiş, 2.800 konut yakılmış, binlerce kişi yaralanmıştı. Ülkeyi devlet başkanlığından parlamenter demokrasiye taşıyan yeni anayasa, 27 Haziran 2010’da halkoyuna sunulmuş ve yüzde 90,56 ile kabul edilmişti. Sözkonusu halkoylaması sonucunda Geçici Yönetim’in Başkanı Roza Otunbayeva 2011 yılı sonuna kadar Geçiş Dönemi Cumhurbaşkanı olarak atanmıştı. 10 Ekim 2010’de gerçekleşen parlamento seçimleri ile beş parti ülke barajını geçip parlamentoya girmeye hak kazanmış, hiçbir parti tek başına hükümet kuracak çoğunluğa ulaşamamıştı. Sosyal Demokrat Parti (SPDK) Başkanı Atambayev’in Başbakanlığı’nda ve Respublika Partisi ile Ata-Jurt partilerinin oluşturduğu koalisyon hükümeti 17 Aralık 2010 tarihinde kurularak göreve başlamıştı. Parlamentoda bulunan beş partinin üçü (SPDK, Respublika, Ata-Meken) parlamenter sistemden yanadır. İki parti ise (Ata-Jurt ve Ar-Namys) devlet başkanlığı sisteminden yanadır. Eski dönemin kadrolarından oluşan Ata-Jurt partisinin parlamento seçimlerinden başarıyla çıkacağını kimse tahmin edememişti. Ata-Jurt, çok akıllı bir siyaset izleyerek 6-7 Nisan olayları ile değişimi yapan kadrolarla koalisyon yaparak yargılanmasını, sistem içinden tasfiyesini ve yandaşlarının sermaye gücünün sorgulanmasını önlemiş. Potansiyel bir siyasi yargılanmanın önüne geçmiştir
Kırgızistan, 6-7 Nisan olayları sonrası kabul edilen yeni anayasa ile başkanlık sisteminden parlamenter sisteme geçmiştir. Kırgızistan’ın parlamenter demokratik sistemi, oligark yapıya dayanan tek lider ve tek partili diktatoryal sistemle yönetilen eski Sovyet Cumhuriyetleri için potansiyel tehlike içermektedir. Bu nedenle, Kırgızistan’ın parlamenter sistemi eski Sovyet komşuları tarafından asla benimsenmemektedir.
Cumhurbaşkanlığı seçiminde en güçlü aday Başbakan Almazbek Atambaev’dir. Ancak, Atambayev cumhurbaşkanı olursa gücünü de taşımak isteyebilir. Bu durumda, Kırgızistan yeniden sistem tartışmasına sürüklenebilir ve tekrar devlet başkanlığına geçiş tartışmaya açılabilir.
Kırgızistan’da ciddi bir kuzeyli-güneyli kutuplaşması vardır. Bu kutuplaşmanın siyasi, etnik, dini veya mezhepsel kökenleri yoktur. Sadece kuzey, tarihi olarak daha fazla Rusya ve Kazakistan’ın etkisi altında kalmıştır. Bağımsızlık sonrası da Batı’ya daha yakındır. Rus kültürü egemen kültürdür. Ev dili Rusçadır. Güney ise güney halkları (Özbek, Çin, Tacik, Afgan) ile daha fazla iç içedir. Kuzeye göre daha fazla muhafazakar, milliyetçi ve gelenekseldir. Aşiret bağı güçlüdür. Ev dili Kırgızcadır. Ülkede bulunan yedi vilayetin dördü (Çüy, Narın, Isık-Köl, Talas) kuzeyde, üçü güneydedir (Batken, Oş, Jalal-Abad). Beş milyon nüfuslu ülkede nüfusun yaklaşık yarısı kuzeyde, yarısı güneyde yaşamaktadır. Bişkek bir milyon civarı nüfusu barındırmasına karşın, güneyde bulunan Oş vilayeti tek başına iki milyondan fazla nüfusa sahiptir. Ayrıca, güneyin doğum oranı kuzeyden yüksektir. Bu nedenle, Çarlık Rusyası ve SSCB döneminde Rus kültürlü kuzeyliler ülkeyi yönetmiş olsa da önümüzdeki on yıllarda nüfus, yükselen milliyetçilik ve Çin’in artan etkisinden dolayı güneylilerin kesin hakimiyetinin olduğu bir yönetim görebiliriz (Günümüzde bile Kırgızistan’ın dış ticaretinde birinci sırada Çin vardır. Çin’in ardından sırasıyla Rusya, Kazakistan ve Türkiye gelmektedir. Ayrıca, resmi rakamlar dışında BDT ülkelerine dağılan kaçak Çin mallarının ana geçiş yolu ve depolama istasyonu Kırgızistan’dır. Çin’in Kırgızistan’da ve özellikle ülkenin güneyinde artan etkisini görmek gerekiyor). Ayrıca, güney illeri Afganistan-Tacikistan yolundan BDT ülkelerine dağılan narkotik yolunu kontrol etmektedir. Bu nedenle, ülkenin bölünmesini önlemek için başkentin Bişkek’ten Oş’a taşınması tartışılmaya başlanmıştır.
Bakiyev güneyliydi. Atambayev ve Otunbayeva başta olmak üzere Geçici Yönetim kuzey ağırlıklıydı (bağımsızlık sonrası ilk cumhurbaşkanı Akayev ve Otunbayeva Talas kökenli). Atambayev, parlamenter sisteme dokunmadan cumhurbaşkanı olursa ve başbakanlığı yine kuzeylilere verirse ülke de kuzey-güney çatışmasının çıkması bir olasılıktır. Atambayev, parlamenter sisteme dokunmadan cumhurbaşkanı olursa ve başbakanlığı güneylilere verirse yönetimi Bakıyev yanlılarına ve güneye hediye etmiş olacaktır. Atambayev seçilemezse ve güneyli bir cumhurbaşkanı seçilirse parlamenter sistem içinde iç çatışmanın çıkma olasılığı düşecektir. Sonuç olarak, Atambayev cumhurbaşkanı olsa da olmasa da iktidarı güney kökenlilerle uygun ölçü de paylaşması iç istikrarın sağlanmasına yardımcı olacaktır.
Cumhurbaşkanı Adaylarının Analizi:
1- Almazbek Atambaev: 1956 doğumlu, Kırgız Sosyal Demokrat Partisi (SPDK), (Siyasi Partiden gösterilen aday). Başbakan Atambayev’in cumhurbaşkanı seçilmesine kesin gözüyle bakılıyor. Çüy kökenli. Kuzeyli olmasına karşın hem kuzeyden ve hem de güneyden oy alması bekleniyor. 2006’da kısa bir dönem başbakan olmuştu. Bu sırada zehirlenince Ankara’da GATA’da tedavi görmüştü. İşadamı. Genellikle Türkiye ile ticaret yaptı. Türkçe de biliyor. Başarılı bir başbakan. Ülke içinde ve dışında dengeli bir siyaset izliyor. Rusya Federasyonu, Kazakistan, Çin ve Türkiye arasında denge kuruyor. Kuzey-güney ayrımı yapmıyor. Seçim kampanyasında ‘birlik’ temasını öne çıkarıyor. Rüşveti ve yozlaşmayı azaltmayı başardı.
2- Adahan Madumarov: 1965 doğumlu, Bütün Kırgızistan Partisi, (Siyasi Partiden gösterilen aday). Atambayev’den sonra iki güçlü adaydan biri. Halk tarafından seviliyor. Güneyli olmasına karşın hem kuzeyden ve hem de güneyden oy alması bekleniyor. Kırgızlaşmış Uygur kökenli bir aileden geldiği iddia ediliyor. Seçimden hemen önce veya seçim sonrası Atambayev’e destek verebilir. Ancak, kimilerine göre cumhurbaşkanlığı seçimi ikinci tura kalırsa Taşiev ile birleşebilir. Eski istihbaratçı. Bakıyev döneminde Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreteri’ydi. Bakıyev tarafından görevden alınmasına karşın Bakıyev’e sadık kalarak muhalefete geçmemişti. İşadamı. Cumhurbaşkanı adayları içinde en zengin aday olarak biliniyor.
3- Kamçıbek Taşiev: 1968 doğumlu, Ata-Jurt Partisi, (Siyasi partiden gösterilen aday). Atambayev’den sonra iki güçlü adaydan biri. Celalabad Barbe köyünden. Güneyli. Etkin, güçlü ve hırçın. Güneyde halk tabanı var. Güneyin en kalabalık, en milliyetçi, en güçlü, kaba güce en kolay başvurabilen aşireti olan Alay kökenli. Milliyetçi. Bakıyev döneminde Doğal Afetler Bakanı olmasına karşın Bakıyev’e karşı çıkmış ve istifaya zorlanmıştı.
4- Anarbek Kalmatov: 1963 doğumlu, Ar-Namıs Partisi, (Siyasi partiden gösterilen aday). Güçsüz bir aday.
5- Temirbek Asanbekov: 1966 doğumlu, Meken Intımagı Partisi (Vatan Dayanışması Partisi), (Siyasi partiden gösterilen aday). Güçsüz bir aday.
6- Arstanbek Abdıldaev: El-Üçün Partisi (Halk İçin Partisi), (Siyasi partiden gösterilen aday). Güçsüz bir aday.
7- Kurmanbek Osmonov: 1953 doğumlu, Ata-Jurt Partisi Milletvekili, (Siyasi partiden gösterilen aday). Güçsüz bir aday olmasına karşın halk tabanı var.
8- Akbaralı Aytikeev: 1958 doğumlu, Sanayi ve Tarım Alanında Çalışan Memurların Haklarını Koruma Partisi, (Siyasi partiden gösterilen aday). Güçsüz bir aday.
9- Bakir Oğlu Tursunbay: 1958 doğumlu, Erkin Kırgızistan (Erk) Partisi, (Siyasi partiden gösterilen aday). Güçsüz bir aday.
10- Roman Omorov: 1950 doğumlu, Kırgız Milli Üniversitesi Öğretim Üyesi, (Kişisel aday). Güçsüz bir aday.
11- Kubanıçbek İsabekov: 1957 doğumlu, Eski Meclis Başkan Yardımcısı, (Kişisel aday). Rus kökenlileri ve Rusça konuşan Rus kültürünü benimsemiş Kırgızların oyunu almaya çalışıyor. Kırgızistan’ın ikinci resmi dilinin Rusça olduğunu ve Rusya ile mümkün olduğunca bütünleşmek gerektiğini savunuyor. Güçsüz bir aday.
12- Djumabek Toktogaziev: 1958 doğumlu, özel firma yöneticisi, (Kişisel aday) . Güçsüz bir aday.
13-Marat İmankulov: 1950 doğumlu, Terörle Mücadele Merkezi Müdürü, (Kişisel aday). Güçsüz bir aday.
14- Almambet Matubraimov: 1952 doğumlu, Kırgız El Birigimdigi A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı, (Kişisel aday). Güçsüz bir aday.
15- Sooronbay Dıykanov: 1969 doğumlu, Kara-Balta Tekel Fabrikası Genel Müdürü, (Kişisel aday). Güçsüz bir aday.
16- Almazbek Karimov: 1972 doğumlu, YUTS-Media Genel Müdürü, (Kişisel aday). Güçsüz bir aday.
17- Ömürbek Suvanaliev: 1960 doğumlu, Emekli General, (Kişisel aday). Cumhurbaşkanı olmaya yetmese de halk tabanı olan güçlü bir aday.
18- Kubatbek Baybolov: 1952 doğumlu, geçici olarak işsiz, (Kişisel aday). Güçsüz bir aday olmasına karşın halk tabanı var.
19- Torobay Kolubaev: 1969 doğumlu, geçici olarak işsiz, (Kişisel aday). Güçsüz bir aday.
Geçen Hafta Adaylıktan Çekilenler:
Şamşıbek Medetbekov: 1963 doğumlu El Biyliği Partisi (Halk İktidarı Partisi), (Siyasi partiden gösterilen aday), adaylıktan çekildi. Güçlü bir aday değildi.
Akılbek Djaparov: 1964 doğumlu Ar-Namıs Partisi Milletvekili, (Siyasi partiden gösterilen aday), adaylıktan çekildi. Güçsüz bir aday olmasına karşın halk tabanı vardı.
İshak Masaliev: Komünist Partisi, (Siyasi partiden gösterilen aday), adaylıktan çekildi. SSCB döneminde Kırgızistan Komünist Partisi Birinci Katibi olan Apsamat Masaliyev’in oğlu. Seçkin bir ailenin oğlu. Güçsüz bir aday olmasına karşın halk tabanı vardı.
Nariman Tuleev: 1963 doğumlu, 7 Nisan Gençlik Hareketi Partisi, (Siyasi partiden gösterilen aday), adaylıktan çekildi. Kuzeyli olmasına karşın Bakıyev’in kadrosundan Bişkek Belediye Başkanı olmuştu. Güçsüz bir adaydı.
Anayasaya göre cumhurbaşkanı adaylarının birinci turda oyların yarısını alması gerekiyor. Aksi halde seçim ikinci tura kalıyor. Kırgızistan’da bu hafta yapılan son kamuoyu yoklamalarına göre Atambayev yüzde 36, Madımarov yüzde 27, Taşiev yüzde 23 oy alıyor. Bu nedenle, Atambayev büyük bir sürpriz yapmaz ise cumhurbaşkanlığı seçimleri ikinci tura kalabilir. Böyle bir durumda Atambayev’in karşısında bütün güney kökenli adaylar birleşebilir. Bu nedenle, Madumarov seçimlerde anahtar rol oynamaktadır. Madumarov’un desteğini alan seçimi alabilir veya Madumarov, Taşiev ile ittifak yaparak Geçici Yönetim kadrolarını silebilir, ülkeyi tekrar devlet başkanlığı sistemine çevirebilir.
Anayasaya göre cumhurbaşkanlığı seçiminden hemen sonra hükümet dağılacaktır. Cumhurbaşkanı’da Aralık 2011 sonuna kadar görevini sürdürecektir. Kırgızistan durulmuyor. Durulacak gibi de görünmüyor. Kırgızistan’ın tarımsal alanı azdır. Doğal kaynakları ve sanayisi yetersizdir. Ayrıca, nüfusu ve yüzölçümü komşularına göre oldukça küçüktür. Ancak, Kırgızlar Orta Asya’da siyaseti ve diplomasiyi en iyi bilen halk olduğu için her kaostan varlıklarını koruyarak çıkmayı başarabilmişlerdir. Bu nedenle, Kırgızistan kendisi için doğru olanı mutlaka bulacaktır.
Kırgızistan cumhurbaşkanlığı seçimlerini AGİT kapsamında 350 kısa dönem gözlemci izliyor. Türkiye’den de sadece 2 kısa dönem gözlemci katılıyor. Türkiye’nin uzun dönem gözlemcisi ise bulunmuyor.
