Irak Ham Petrolünün Deniz Yoluyla Akdeniz Ülkelerine İhracatı ve Alternatifleri

Giriş
Bu makalede  Irak Petrolünün deniz yoluyla Akdeniz ülkelerine ihracatı incelenmektedir. İlk olarak makale Irak’ın dünya piyasalarındaki yerini incelenmekle beraber, dünyadaki petrol piyasalarının politikası ve petrol fiyatlarının belirlenmesinde büyük ölçüde söz sahibi olan Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü'nün (OPEC)’deki gücü incelenmiştir. Irak, petrolünün dünya petrol ticaretinde yer alan çeşitli referans petrolleri bulunmaktadır. Bu petroller Irak’ın yıllık gelirine önemli ölçüde katkı sağlamakla beraber teknik özellikleri bakımından kaliteli petrol olarak adlandırabilir. Öte yandan bu makale Irak’ın önemli petrol sahalarının üretimleri ve ticareti incelenmektedir. Yüksek hacim içeren petrol ticareti uluslararası petrol operatör firmalarının ilgisini çekmektedir. Bununla beraber ticaret açısından Irak petrolleri Avrupa ülkelerinin enerji ihtiyaçlarını karşılamada önemli bir rol üstlenmektedir. Bu petrollerinin alternatifleri araştırılırken petrollerin rafineri çıktıları dikkate alınmıştır. Ayrıca üretim kapasiteleri açısından diğer petrol tipleri ile kıyaslanmıştır. Son olarak ise bu petrollerin hedef marketleri ve ihracat payları incelenmiştir.


1.Irak’ın Dünya Petrol Piyasasındaki Önemi
Irak sadece OPEC’in kurucularından biri değil aynı zamanda da bu köklü yapının kuruluşuna ev sahipliği yapan ülkelerdendir. Irak’ın toplam ham petrol rezervi 2019 OPEC verilerine göre 145,02 milyar varil olup bu da dünya toplam ham petrol rezervlerinin yaklaşık %10’una denk gelmektedir (OPEC, 2019).

Geçmişte savaşlardan oldukça etkilendiği için petrol arzında zaman zaman kesintiler yaşayan Irak, son yıllarda üretim istikrarını geri kazanmaya çalışarak tekrar Suudi Arabistan’ın ardından en güçlü OPEC tedarikçisi olmayı başarmıştır. Diğer OPEC üyeleri gibi petrol gelirlerine bağımlı bir ekonomiye sahiptir. Üretimin yaklaşık olarak %90’ı Irak merkezi yönetimi tarafından kontrol edilirken, kalan üretim Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) tarafından sağlanmaktadır.  

Son 30 yıllık dönemde ABD, Rusya ve Suudi Arabistan günlük 5 milyon varil baremini geçen üreticiler olurken, buna en çok yaklaşan Irak’tır. Irak, 4,5 milyon varil/gün miktarını istikrarlı bir şekilde korumaktadır (OPEC, 2019). Dünyada Irak’ın ardından gelen Kanada’nın çoğunlukla düşük graviteli ankonvansiyonel üretim yaptığını ve Çin’in üretiminin de iç tüketime gittiğini anımsamakta fayda vardır.


2.Irak Referans Petrolleri
Irak’ın ham petrol türleri Kerkük, Basra Light ve Basra Heavy petrolleridir. Petrol üretiminin çoğunluğu Rumaila, West Qurna 1, West Qurna 2, Majnoon, Zubair, Halfaya, Missan, Gharraf, Ahdab, Kirkuk, Tawke ve Atrush dev petrol sahalarında gerçekleşmektedir. Basra Heavy ve Basra Light petrolleri Basra Limanı’ndan yüklenerek Hürmüz Boğazı üzerinden dünyaya ulaştırılmaktadır. Basra Light petrolü güneydeki sahalardan üretilmektedir. Basra Light petrolü API gravitesi 29.88 olup, kükürt oranı ortalama %2.93’tür. Basra Heavy petrolü ise 24.03 API graviteli ve %3.83 kükürt oranına sahiptir. Bu petrol türleri çoğunlukla Asya, ABD ve Avrupa’ya ihraç edilmektedir.

Bağdat Hükümeti’nin 2019 yılındaki toplam Basra petrolü satışları yaklaşık 1.24 milyar varil olmuştur.1 Bu satışlar karşılığında toplam 76.19 milyar ABD Doları gelir elde etmiştir. Bu ortalama varil satış fiyatının 61.20 ABD doları olduğunu göstermektedir. Bununla ilgili olarak  Şekil 1, Şekil 2, Şekil 3 ve Şekil 4 ‘de Kerkük ve Basra petrolünün satış miktarları, dağılımları ve fiyatları incelenmiştir.

 

Şekil 1: 2019 Yılı Toplam Basra Petrolü Satışları

 

Şekil 2: 2019 yılı aylık ortalama Basra fiziki satış fiyatı

 

 

Şekil 3: Bağdat Hükümeti’nin 2019 Kerkük satışlarının satış noktasına göre dağılımı

Şekil 4: 2019 yılı Bağdat Hükümeti Kerkük petrolü satış fiyatları

 

Şekil 5: Bağdat Hükümeti Ortalama Fiziki Satış Fiyatı

Irak’ın toplam ham petrol üretiminin 2019 yılında ortalama 4.44 milyon/varil olduğu hesaplanmıştır. Toplam üretimin %88’i Basra gölgesindeki sahalardan gelmektedir Bu sahalar Irak’ın toplam üretim ve ihracat kapasitesi kritik önemini sürekli artırmaktadır. Bu sahaların Rumaila sahası Dünya’da günde bir milyon varil üretim sınırını geçebilen dört konvansiyonel sahadan biridir ve dünya ham petrol piyasası için de çok kritik önemi vardır.

Tablo 1’de belirtilen Rumaila ile beraber West Qurna 1, West Qurna 2, Zubair, Halfaya ve Majnoon gibi sahalar 200,000 varil/gün sınırı üzerine üretim yapan dev sahalardır. Bu sahaların üretimleri devam eden saha geliştirme operasyonları sürekli artmaktadır. Ancak bu sahaların rezervuar yapıları kaynaklı ihtiyaç duydukları enjeksiyon suyunu sağlayacak olan Common Seawater Supply Project isimli dev projenin hayata geçememesi bu sahaların gelecek performanslarını tehdit eden en büyük etkendir. Bu projenin geleceği çok karmaşık bir yapıya bürünmüş, ülkede son yaşanan siyasi krizler, düşük ham petrol fiyatları ve COVID-19 salgınının getirdiği küresel ekonomik belirsizlik nedeniyle çok daha büyük bir çıkmaza girmiştir.

Tablo 1: Irak Petrol Sahaları Üretim 2017-2020, gün/varil (Yazar hesaplamalarına göre)


3.Irak’taki Operatörler

Irak’ta yurt dışından gelen birçok operatöre ev sahipliği yapmaktadır. Tablo 2 ’de gösterildiği üzere En büyük saha olan Rumaila’ da BP ve CNPC büyük hissedarlar iken, diğer sahalardan ExxonMobil, Lukoil ve ENI gibi firmalar da ortak olarak yer almaktadır.

Tablo 2: Irak Sahalar ve Operatörler


4.Irak Ham Petrol Avrupa İhracatı

Şekil 6 ‘de de görülebileceği üzere, Enerji Piyasası Denetleme Kurumu (EPDK) verilerine göre, 2017 senesinde Türkiye’nin ham petrol ithalatında aslan payı İran, Rusya ve Irak’ındır. 2016’da ise Irak %23 ile birinci sıradadır. (EPDK, 2019) Irak’ın Türkiye için ne kadar kritik bir tedarikçi olduğunu göstermektedir.

Şekil 6: Türkiye’nin 2019 ham petrol ihracatında ülkelerin payı

Irak referans petrollerinden Basra Heavy ve Basra Light körfez üzerinden tankerler vasıtasıyla dünya piyasasına sunulmaktadır.

Bu çalışmada belirtilen hesaplamalara göre ise Basra Light ve Basra Heavy petrolün ihracatları Şekil 7 ve Şekil 8 ’de ifade edilmiştir.

Şekil 7: Basra Light Petrol İhracat Hacmi (2017-2020)

 

Şekil 8: Basra Heavy Petrol İhracat Hacmi (2017-2020)

 

5.Irak Petrollerinin Alternatifleri
Irak’ın temel petrol ihracatı önceki kısımlarda bahsedildiği üzere Basra Light ve Basra Heavy petrolüdür. Irak petrollerinin alternatiflerini irdeleyebilmek adına toplamda üç aşamadan oluşan bir eleme yapılmaktadır.

İlk aşamada aynı pazarda yer alan petrollerin rafineri çıktılarındaki benzerlik, ikinci aşamada elemede geçen petrollerin üretim hacimleri göz önünde bulundurulmuştur. Son olarak bu petrollerin marketteki payına göre sıralama yapılmıştır.

5.1.Rafineri çıktıları
Basra Light ve Basra Heavy petrolünün Akdeniz bölgesindeki rafinerilerde işlenen çıktıları Tablo 3 ’de ifade edilmiştir. Irak’ın deniz üzerinden ihracatını yaptığı bu iki ham petrol tipi sırasıyla dizel, benzin, akaryakıt ve gazyağı çıktısı açısından zengindir. LPG iki tipte de %6.1, artık ve kök kısmı Basra Light için %6.0 iken, bu miktar Basra Heavy söz konusu olduğunda yüzde on biri geçmektedir.

Tablo 3 : Basra Light ve Basra Heavy Rafineri Çıktıları (Yazar hesaplamalarına göre)


Eğer   MIN(Çıktı)/1.25≤ Alt.(Çıktı) ≤ MAK.(Çıktı)*1.25

Aşağıda ifade edilen formüle göre, bu pazarda Basra Light ve Basra Heavy petrolünün petro kimya ürünleri açısından alternatif olabilecek petroller Tablo 4 ‘de gösterilmiştir. Formülü geçen petrol tipleri alternatif olarak ifade edilir. Yanılma payı yüksek olduğu için Artık kısım ve Kök göz ardı edilmiştir.

Tablo 4: Alternatif Petroller ve Rafineri Çıktıları (Yazar hesaplamalarına göre)


Bu değerlendirme sonucunda Arab Heavy, Cano Limon, Clov, Forcados Blend, Iranian Heavy, Kole, Maya, Pazflor, Urals ve Vasconia tipi petroller ilk aşamayı geçmiştir ve rafineri çıktısı açısından Irak referans petrolleriyle benzerlik göstermektedir.


5.2.Üretim Kapasiteleri
Bu on bir ham petrol tipinin (iki adet Basra ve dokuz diğer alternatif) 2017-2019 arası en yüksek üretim miktarlarının yukarıya yuvarlanmış hali Tablo 5 ‘de ifade edilmiştir. Basra petrollerinin üretiminin yüksek olması itibariyle diğer petrol tiplerinden 250.000 varil/gün’ den daha az üretime sahip olan tipler elenmiştir.

Tablo 5: Referans Petroller ve 2017-2019 Üretim Kapasiteleri (Varil/gün)

Günlük 250.000 varil üretim limitine göre Arab Heavy, Cano Limon, Iranian Heavy, Maya Blend ve Urals sona kalan beş petrol tipidir. Iranian Heavy ise yaptırımlar dolayısı ile ihracata açık olmadığı için değerlendirme dışı bırakılmıştır. Bu analiz sonucunda ise Kerkük petrolünün alternatifini bulmak zordur.

5.3.Hedef Marketler ve İhracat Payları
Irak’ın Basra Light ve Basra Heavy petrollerini en çok ihraç ettiği on destinasyonun günlük hacimleri Tablo 6 ‘da verilmiştir. Buna göre, en yüksek ihracat Asya ülkeleri Hindistan, Çin ve Güney Kore ile ABD’ye yapılmaktadır. Sonrasında ise hedef ülke olan Mısır, Yunanistan, Türkiye ve İtalya bulunmaktadır. Sekiz, dokuz ve onuncu sıra ise İspanya, Japonya ve Fransa’ya aittir.

Tablo 6: Marketler ve Günlük İhracat Hacmi (Yazar hesaplamalarına göre)


Tablo 7: Alternatif Petrol Tipi ve Günlük İhracatı (Yazar hesaplamalarına göre)Irak’ın bu dört Akdeniz ülkesine (Mısır, Yunanistan, Türkiye ve İtalya) toplam ham petrol ihracatı 394,213 varil/gün olarak ortaya çıkmaktadır. Sona kalan dört petrol tipi olan Urals, Arab Heavy, Maya ve Cano Limon’un ise günlük ortalama ihracat miktarları Tablo 7 ’de gösterilmiştir. Bu da göstermektedir ki Urals Akdeniz marketinde Basra Light ve Basra Heavy’nin en büyük rakibi iken, Arab Heavy ikinci alternatif olarak gösterilebilir. Maya ve Cano Limon ise teorik olarak Basra petrollerine rakip olabilme özelliği taşımaktadır.

Sonuç

  • Irak dünya petrol piyasaları için rezerv ve ham petrol üretimi açısından önemli bir oyuncudur. Üretim verileri incelendiğinde zaman zaman bölgesel krizler kaynaklı arz kesintilerine rağmen son yıllarda üretim istikrarını koruyabilmiştir. Üretimde ABD, Rusya ve Suudi Arabistan’ın ardından 4. sırada yer almaktadır ve günlük 5 milyon varil üretim hedefine ulaşması en olası üreticidir.
  • Irak’ın referans petrolleri Kerkük, Basra Light ve Basra Heavy iken, Kerkük petrolleri boru hattı ile Türkiye üzerinden, Basra Light ve Basra Heavy ise deniz yoluyla tankerler vasıtasıyla ihraç edilmektedir. Bu çalışmada incelenen Basra Light ve Basra Heavy petrolleri gerek gravitesi gerekse rafineri çıktıları açısından gözde petrol tipleridir.
  • Irak diğer büyük üreticilerin aksine yurt dışı aramacılık ve yatırımının yoğun olduğu bir ülkedir. Irak dışında Çin, Birleşik Krallık, Rusya ve ABD gibi ülkelerin firmaları aktif olarak yer almaktadır.
  • Bu çalışmada elde edilen sonuçlara göre Irak’ın Basra tipi petrollerini en yoğun ihraç ettiği ülkeler ABD ve Çin, Hindistan ve Güney Kore; sonrasında ise Akdeniz ülkeleri Mısır, Yunanistan, Türkiye ve İtalya’dır. Çalışmada da bu bölgelerdeki alternatifler irdelenmiştir.
  • Basra Light ve Basra Heavy petrollerinin rafineri çıktılarına, rekabet edebilecek seviyede üretim ve referans ihracat noktalarındaki etki göz önünde bulundurulduğunda Urals petrolü Akdeniz’de ciddi bir alternatif olarak gözükmektedir. Bunu Arab Heavy, Maya ve Cano Limon takip etmektedir fakat her bir petrol tipinin rekabet gücünü etkileyen çeşitli konular vardır.

Kaynakça

OPEC. (2019). OPEC Annual Statistical Bulletin. In Organization of the Petroleum Exporting Countries (Vol. 54). Vienna, Austria.

OPEC. (2020). OPEC Monthly Oil Market Report: February 2020. Vienna, Austria.

Rystad Energy. (2020). Key questions facing oil and gas companies operating in Iraq. Retrieved April 9, 2020, from https://www.rystadenergy.com/newsevents/news/press-releases/key-questions-facing-oil-and-gas-companies-operating-in-iraq/

TPAO. (2019). Ülkeler Bazında Petrol İthalatı. Retrieved April 10, 2020, from http://www.tpao.gov.tr/?mod=sektore-dair&contID=39

1- Aksi belirtilmedikçe, veriler Irak’ın Milli Petrol Pazarlama şirketi State Organization for Marketing of Oil (SOMO)’dan alınmış ve/veya yazarların kendi hesaplamalarından oluşmaktadır.