Gabon’da Neden Darbe Girişimi Oldu?

Eski Portekiz ve Fransız sömürgesi Gabon’da 30 Ağustos Çarşamba günü Devlet Başkanı Ali Bongo’ya karşı gerçekleşen darbe girişimiyle 54 yıllık “Bongo Hanedanlığı” yıkılma eğilimine girmiştir. Gabon, petrol ve doğal gazın yanı sıra uranyum, elmas, altın ve manganez gibi doğal kaynaklara sahiptir. 2020 yılından bu yana Fransız Afrikası (Françafrique) ülkeleri Mali, Gine, Burkina Faso ve Nijer’in ardından Gabon’da da darbe gerçekleşmesi, diğerlerinde olduğu gibi Fransız karşıtlığını akıllara getirse de Librevil’deki olay, öncekilerden farklı dinamiklere de sahiptir. Benzer şekilde bu ülkede günümüzde gerçekleşen darbe girişimi, 2019 yılında gerçekleşen başarısız darbe girişimiyle de farklılık göstermektedir. Nitekim Gabon’daki darbe girişiminin arka planı ve 26 Ağustos’ta gerçekleşen tartışmalı seçimler bu farkı kanıtlayan verileri sunmaktadır. Buradan hareketle çalışmada, darbe girişiminin hikâyesi, arka planındaki nedenler ve Fransız Afrikası’nda daha önce gerçekleşen darbelerle farklılıklar ve benzerliklerinin yanı sıra yabancı aktörlerin nüfuzu mercek altına alınmaktadır.

Darbe Girişiminin Hikâyesi ve Lideri
Gabon Seçim Komisyonunun 30 Ağustos Çarşamba günü Devlet Başkanı Ali Bongo Ondimba’nın 26 Ağustos’ta gerçekleşen seçimleri kazandığını ve üçüncü dönemde görevini sürdüreceğini açıklamasından birkaç dakika sonra, üst düzey askerî yetkililer bir darbe girişimi gerçekleştirdiklerini duyurmuş ve seçim sonuçlarını iptal ettiklerini ilan etmiştir. Darbe girişiminin lideri ise Ali Bongo’nun kuzeni ve ülkenin en güçlü güvenlik birimi Gabon Cumhuriyet Muhafızlarının Başkomutanı Brice Clothaire Oligui Nguema olarak duyuruldu. Söz konusu seçimler için muhalif gruplar, Albert Ondo Ossa için birleşmiş olmasına rağmen kaybetmelerinin sebebi olarak Bongo iktidarının seçimlere hile karıştırdığını iddia etmiştir.

Nguema’nın arka planı incelendiğinde dikkat çeken bilgiler; Fas’taki Meknes Kraliyet Askerî Akademisinde eğitim görmesi, eski Devlet Başkanı Ömer Bongo’nun ölümüne kadar yaverlik görevini üstlenmesi, Ali Bongo Dönemi’nde Fas ve Senegal’deki diplomatik misyonlarda görevlendirilmesi ve 2019’dan darbe gerçekleştirilene kadar mevcut görevini sürdürmesidir. Neguma’nın, Ali Bongo’nun görev süresini uzatan yasayı çıkarmasının ardından toplumda oluşan huzursuzluk sürecinde “Başkan’ımı şeref ve sadakatle savunurum.” sözünü içeren bir şarkı da bestelemesi ilginçtir. Nguema, askerî ve diplomatik görevlerinin yanı sıra milyoner bir iş adamıdır. Organize Suç ve Yolsuzluk Raporlama Projesi’nin (OCCRP) Bongo ailesinin Amerika Birleşik Devletleri’ndeki varlıkları üzerine 2020 yılında yaptığı bir araştırmaya göre Nguema, nakit ödeme yaparak gayrimenkul yatırımı yapmıştır. Nguema, darbenin ardından Fransız Le Monde gazetesine verdiği röportajda ise Ali Bongo’nun hastalığından dolayı ülkeyi yönetebilecek durumda olmamasına rağmen görev süresini uzattığına fakat bunu engellemek için kimsenin inisiyatif alamadığına dikkat çekerek emekli olabileceğini belirtmiştir.

Farklılıklar ve Benzerlikler
Fransa’dan 1960 yılında bağımsızlığını alan Gabon, kuruluşundan günümüze kadar geçen süreçte siyasi, ekonomik ve sosyokültürel açılardan Paris’in etkisinde bir ülke olmuştur. Diğer Fransız Afrika’sı ülkelerinde olduğu gibi Paris yönetimi, siyasi ve sosyokültürel açıdan nüfuzunu sürdürmek amacıyla Libreville ve Lambarene şehirlerinde Saint-Gabriel Kardeşler isminde iki kampüs kurarak ülkede bugün bile söz sahibi olan politikacı ve diplomatları ülke sistemine yerleştirmiştir. Ekonomik açıdan ise Gabon’un, Fransız frangını kullanmasının yanı sıra doğal kaynaklarının işletmesi büyük oranda Fransız şirketlerinin kontrolündedir.

Gabon’u, kuruluşundan 1967’deki ölümüne kadar Fransa’nın desteğiyle yöneten Leon M’ba’nın ardından iktidara gelen Albert Bernard Bongo, 1973 yılında Müslüman olarak Ömer ismini almış ve 2009 yılındaki ölümüne kadar ülkeyi yönetmiştir. Bu dönemde dikkat çeken gelişmeler, Çin’in Gabon’la kurduğu ilişkiler ve tek partiden çok partili seçimlere geçilmesi olmuştur. Ömer Bongo’nun ölümünün ardından oğlu Ali Bongo ile eşi Çinli olan kız kardeşi Pascaline Bongo arasında iktidar mücadelesi yaşanmış ve 2009’daki seçimleri Ali Bongo kazanmıştır. Benzer şekilde 2016 yılında da kız kardeşine karşı az bir farkla seçimleri kazansa da Ali Bongo’ya karşı muhalif gösteriler ülkede istikrarı etkileyecek boyuta ulaşmıştır. 2018 yılında ise Ali Bongo, Suudi Arabistan ziyareti sırasında felç geçirmiş, tedavi için Fas’a gitmiş ve devletin bu süreçte lidersiz kalması, 2019 yılındaki darbe girişimi için zemin oluşturmuştur. Cuntacıların okuduğu darbe bildirisinde, 2016 yılındaki kanlı protestolara atıf yapılmış ancak kısa sürede hükûmete bağlı birlikler tarafından bu girişim bastırılmıştır. Dolayısıyla 2019’daki darbe girişimi, kardeşlerin iktidar kavgası arka planına dayanması ve günümüzdeki girişimin seçimlerdeki hile iddialarıyla ilgili olmasından dolayı öncekilerden ayrışmaktadır.

Gabon’daki darbe girişimi, bilhassa 2020 yılından bu yana Batı Afrika ülkelerinde yaşananlarla şeklen benzerliği bulunsa da dinamikler açısından farklıdır. Darbenin şeklen benzerliği bölge toplumları nezdinde Fransız sömürgeciliğine karşı oluşan tepkiye dayanan darbe ekosistemidir. Dolayısıyla Fransız Afrika’sı toplumlarında oluşan yeni sömürgeci yaklaşıma karşı duruş ve uluslararası siyasette yükselen aktörlerin varlığı ile askerî liderler, bu durumu fırsata çevirmek için cesaretlenmiştir. Farklılık ele alındığında ise Sahel bölgesinde gerçekleşen darbeler, güvenlik ve yönetimle ilgili sorunlarken Gabon’da seçim süreciyle ilgili bir anlaşmazlık söz konusudur.

Yabancı Aktörlerin Nüfuzu
Gabon’da en etkin nüfuz sahibi olan ülke Fransa olsa da Ali Bongo’nun 2009 yılında Ömer Bongo’dan görevi devralmasının ardından Fransa’dan uzaklaşma başlamıştır. Ali Bongo’nun bu kararının arka planının 2010 yılının başında Fransa’nın Bongo ailesinin mal varlıklarına soruşturma yapmasıyla ilgili haberlere dayandığı söylenebilir. Nitekim 2010’dan itibaren Ali Bongo’nun eşi Sylvia ve oğlu Nurettin Bongo Valentin, Paris’ten daha çok Londra’da zaman geçirmeye başlamış ve Gabon, 2022’de İngiliz Milletler Topluluğu (Commonwealth) üyesi olmuştur. Ayrıca 2012 yılında Çin’in sağladığı kalkınma yardımları yoluyla Gabon, Orta Afrika’nın turizm merkezi olmak amacıyla stadyum, otel ve diğer altyapı inşaatlarına yatırım yapmıştır. Diğer taraftan 2022 yılında Fransız yetkililer, Ömer Bongo’nun 54 çocuğundan 9’unun en az 85 milyon avro değerindeki gayrimenkullerinin yolsuzlukla edinildiğini iddia etmiştir. Dolayısıyla Fransa’nın, uzun yıllardır Ali Bongo yönetimiyle anlaşmazlık yaşadığı açıktır.

Gabon; Mozambik ve Ruanda’nın ardından üçüncü İngiliz Milletler Topluluğu üyesi ülke olmuştur. Gabon’un İngiliz Milletler Topluluğu üyesi olmasının arka planında uluslararası ticaret dilinin İngilizce olması bulunmaktadır ki Ali Bongo yönetimi; petrol, ahşap ve maden sektörlerine bağımlı olan ülke ekonomisini çeşitlendirme açısından da bir vizyona sahipti. Bu kapsamda Anglofon Afrika ülkelerinin kalkınma modelleri Bongo’nun dikkatini çekmekteydi. Ayrıca Ali Bongo çocukluk yıllarında ABD’de eğitim almış olmasının da etkisiyle okullarda ikinci yabancı dil olarak İngilizce öğretilmesine dair plan da geliştirmişti. Dolayısıyla Bongo yönetiminin İngiltere ve Çin’le ilişkilerini geliştirmesi, bu ülkede petrol, uranyum ve manganez başta olmak üzere farklı doğal kaynaklar üzerinden şirketleriyle etkin olan Fransa’yı endişelendiriyordu.

Sonuç olarak Gabon’da yaşanan darbe girişimi, 2020 yılından itibaren diğer Fransız Afrika’sı ülkelerde yaşananlardan farklı olsa da benzerlikleri de bulunmaktadır. Bu bağlamda farklılık iç siyasi dinamiklerken benzerlik ise darbe ekosisteminin sunduğu cesarettir. Gabon’da yabancı aktörlerin nüfuzu ise darbe girişimine kalkışan iç aktörleri cesaretlendirmiştir. Bu anlamda Ali Bongo yönetiminin ekonomisini çeşitlendirmek amacıyla Çin ve İngiltere başta olmak üzere diğer aktörlerle yakın ilişkiler kurması, Fransa’yı Gabon’daki çıkarları konusunda endişelendirmiş ve memnuniyetsiz bir aktör hâline getirmiştir. Nitekim Fransa’nın Ali Bongo yönetimine karşı yürüttüğü olumsuz kampanya da bu durumun bir parçasıdır.