İran’ın “Hayalet Filosu” Rusya’ya mı Geçiyor?

İran'ın ABD yaptırımlarını atlatmasına olanak tanıyan “hayalet filo” (ghost fleet) ağının parçası olan en az 16 gemi, Financial Times‘ın iddiasına göre, son iki ayda Rus ham petrolünü taşımaya başladı. Rusya ana ihracat gelir kaynağını, G7 ve Avrupa Birliği tarafından Rus petrolüne uygulanan tavan fiyatlar gibi Batı yaptırımlarına karşı korumaya çalışırken, Rus petrolünün yüksek oranda komisyonlarla kaçak taşınması bazı tanker sahiplerini ve işletmecilerini cezbediyor. Gemi işletmecileri, mevcut koşulların tankerler için Rus petrolü ticaretini İran veya Venezuela gibi diğer ambargolu ülkelerden petrol taşımaktan ve ticaretinden daha cazip hâle getirdiğini söylüyor. Gemi sahipleri ve işletmecileri, Rus petrolünü satarak daha fazla kâr elde ederken diğer ambargolu ülkelerle iş yapmaya göre daha az sıkıntıya giriyorlar. Çünkü Rus petrolünü belirlenen tavan fiyatın altında sattıklarına dair belge sundukları sürece herhangi bir yaptırıma maruz kalmıyorlar.

Ambargo uygulanan ülkelerden gayriresmî olarak kargo taşıyan tankerleri ifade etmek için kullanılan “hayalet filo” (ghost fleet) kavramı, 2008 yılında ABD'nin, İran'ın füze ve nükleer programlarının tedarikindeki rolü nedeniyle İran'ın devlet nakliye şirketi, İran İslam Cumhuriyeti Denizcilik Hatları'na (IRISL) yaptırım uygulamasından sonra çokça duyulmaya başlandı. İran, ABD yaptırımlarını atlatarak petrollerini satabilmek için hayalet filoları kullanmaya başladı. Belirli bir ülkeye ait olmayan bu filolar, kargo taşımak için Panama da dâhil olmak üzere bazı ülkelerin bayrağını kullanmaktadır. Uluslararası ticarette faaliyet gösteren tüm gemiler GPS'e sahip olup konumlarını bildirmektedir ve uluslararası kuruluşlar bu yöntemi kullanarak farklı ülkeler arasında tankerlerle taşınan petrol miktarını kontrol etmekte ve böylece enerji ticaretini izlemektedir. Ancak petrol taşıyan hayalet gemiler, yerini, konşimentosunu, rotasını bildirip kontrol altına girmemektedir. Çoğu durumda hayalet gemilere denizde yükleme yapılmakta ve kargolarını müşteriye su üzerinde, kıyıya yakın bir yerde teslim etmektedir. Hayalet gemiler ambargo uygulanan ülkelerden alıcılara denizde petrol ulaştırır ve limana girmedikleri için de bu gemiler hakkında herhangi bir bilgi kayıt altına alınamaz. Elbette tek yöntem bu değildir! ABD Hazine Bakanlığı, ambargonun başladığı yılın akabinde Almanya'dan Malta'ya, Birleşik Arap Emirlikleri'ne, Singapur'a ve Hong Kong'a kadar değişen yerlerde IRISL bağlantılı 100'den fazla kişi, şirket ve gemiyi kara listesine eklemiştir.

Basında çıkan haberlere göre, İran'a yönelik petrol yaptırımlarının zirve yaptığı dönemde, hayalet filo günde bir milyon varil aralığında petrol ihracatını canlı tutmuştur. Viyana Enerji Çalışmaları Bürosu başkanının iddiasına göre bu ihracat, şimdi günde iki milyon varilin üzerine çıkmıştır. Resmî olmayan istatistikler, İran'ın 2021 yılında hayalet filo ile müşterilerine yaklaşık 22 milyar dolar değerinde 337 milyon varilden fazla petrol teslim ettiğini göstermektedir. İran’da petrol veya gaz satışlarının miktarına ilişkin istatistikler uzun süredir resmî kurumlar tarafından yayımlanmamaktadır. Bazen yetkililer petrol satışının miktarı hakkında yorumlar yapmaktadır. Ancak ne yazık ki bu tarz ticaret ülkedeki yolsuzlukları da beslemektedir. Zira yetkililer, İran'ın petrol ihracatı günde iki milyon varili aştı diye açıklamalar yaparken, bu iki milyon varil petrolün kaça satıldığını ve satılan petrolün parasının nereye aktarıldığını şeffaf bir şekilde ortaya koy(a)mamaktadır.  Şeffaflıktan uzak gizlenen bu tarz ticaret, ambargo uygulanan İran gibi ülke yönetimlerini de olumsuz etkilemektedir.

Financial Times, İran'ın son aylarda ham petrol ihracatını sürdürmeyi ve hatta artırmayı başardığını söylerken, Moskova ile Tahran arasındaki ilişkilerde hayalet filolar için rekabetin olası bir gerilim kaynağı olabileceğine dikkat çekiyor. Zira hayalet filonun bir parçası olduğu belirlenen gemilerde sevk edilen Rus ham petrol hacminin kasım ayında 3 milyon varilden ocak ayında 9 milyon varilin üzerine çıktığı iddia ediliyor. Ayrıca bilindiği gibi Rusya'nın Ukrayna'ya saldırmasıyla Rusya, petrol satışlarını İran'ın ana pazarları olan Hindistan ve Çin'e odakladı. Avrupa'nın Rusya'ya yönelik yaptırımlarının başlamasıyla Rusya, İran'ın petrol müşterilerini büyük indirimlerle devraldı. Dolayısıyla Rusya ve İran’ın Çin ve Hindistan'a petrol satmak için rekabet ettiği bilinmektedir. Bu rekabet hayalet filo konusunda da yaşanacak mıdır?

Analistlere göre, Rus petrolünün nakliyesi için kâr marjı, İran petrolünün nakliyesinden en az %50 ve hatta bazı durumlarda %100 daha yüksek. Görünüşe göre Rusya hayalet gemilere petrol taşımak için daha fazla para ödüyor ve Rusya ile İran arasında bu konuda bir rekabetin başlaması söz konusudur. Ayrıca AB'nin Rusya'dan dizel ve benzin ithalatına yasak getirmesi nedeniyle tankerlerle ilgili durumun önümüzdeki aylarda muhtemelen Rusya'nın da tankerlere ihtiyacı daha çok artacak. Zira 18 Şubat tarihli haberinde Bloomberg Moskova’nın geçen yıldan itibaren tanker satın almaya başladığını ve geçen sene 100’den fazla tankerin el değiştirdiğini, bunların kime ait oldukları bilinmediğini iddia etmektedir. Habere göre Rusya ham petrol ve yakıt ihracatı akışını sürdürmek için 2,2 milyar dolar değerinde bir petrol tanker filosu topladı. Gemi alış-satışlarını takip eden VesselsValue portalının verilerine göre Rusya 2022 yılında hayalet filosunu genişletmek için 850 milyon dolardan fazla harcadı ve 1,5 milyar dolar da ham petrol taşıma gemilerine ödedi.

Ukrayna savaşı sonrası alıcıları açıklanmayarak fahiş fiyatlarla el değiştiren genellikle eski gemilerin de bu ticarette kullanıldığı düşünülmektedir. Eski gemileri satın alan işletmelerin birçoğunun bir şekilde Rus sermayesi tarafından finanse edildiğine dair bir algı söz konusudur. Sahiplik ayrıntıları ve Rusya ile olan ilişkisi gizli olduğu için hayalet filonun tam sayısını ve taşıma kapasitesini bilmek neredeyse imkânsızdır. Emtia devi Trafigura, 400'ü ham petrol nakliyecisi olmak üzere toplam 600 gemi olabileceğini tahmin etmektedir. Bazı armatörlere göre ise küresel tanker filosunun %10 ila %12'si arasındadır. Bunun artma olasılığı söz konusudur. Zira şubat ayında Rus petrolüne yönelik yeni yaptırımların yürürlüğe girmesinden bu yana, Atlantik üzerinden petrol ürünleri taşıyan gemilerin günlük kazançlarının beş kat arttığı söylenmektedir. Ancak hayalet filo için rekabet daha da arttığında hayalet gemi sayısının artacağı öngörülebilir. Çünkü Kuzey Irak örneğinin de gösterdiği gibi geriye dönük tecrübeler böyle durumlarda bu pazardan pay almak isteyen hayalet gemi sayısının da artacağı yönündedir. Dolayısıyla bu gemilerin Rusya'daki faaliyetinin İran'ın petrol ticaretini çok fazla olumsuz etkilemesi pek muhtemel görünmemektedir. Ancak burada, gelecek günlerde Rusya-Ukrayna Savaşın gidişatının Rusya’ya yönelik uluslararası yaptırımları nasıl etkileyeceği de çok önlemlidir.